Ανάλυση της Viki Mladenova, Υπ. Δρ., Studi Internazionali, Πανεπιστήμιο L’ Orientale της Νάπολης – Το κείμενο περιλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος «ΜΜΕ & κορονοϊός» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
Ένας θάνατος έχει αφήσει το σημάδι του στην ιστορία της πόλης, την πολιτική και τη φιλοσοφία. Ο θάνατος του Σωκράτη απεικονίζει πολλές φιλοσοφικές, πολιτικές και ηθικές θεματικές, δυνατές αποτυπώσεις από πολλές αντιπαραθέσεις και εις βάθος γνώσεις σε δύο σύνθετα ζητήματα που μπορούν να παρατηρηθούν μέσα από την αδιάκοπη πανταχού παρουσία τους, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα: την κοινή ζωή (ή την ύπαρξη της κοινότητας) και τη ζωή του ατομικού εαυτού (ή ατομική ύπαρξη).
Μέσα από την ανασυγκρότηση των τελευταίων στιγμών του Σωκράτη, χρησιμοποιώντας σε αυτήν την περίπτωση τον διάλογο του Πλάτωνα, «Φαίδων», και υπό το φως της πανδημίας του ιού COVID-19, μεταξύ άλλων, αναδύονται δύο ισχυρά στοιχεία της ζωής της πόλης: ο διάλογος και η φιλία.
Ο διάλογος
Ο Σωκράτης εισάγει τον διάλογο ως ένα ηθικό, πολιτικό και οντολογικό μέσο που δημιουργεί και έπειτα περιέχεται σε μια σειρά σημείων που συνδέονται με μια ενεργό ζωή: σκέψη, λόγος, δράση. Στην τρέχουσα πανδημία, τα τρία στοιχεία σε αυτή την αλληλουχία μπορούν να εξεταστούν σε δύο τόπους, τους οποίους επιτρέπουν οι αυστηρές νομοθετικές ρυθμίσεις την περίοδο της πανδημίας, δηλαδή το να είσαι στο σπίτι και να είσαι έξω. Το «σπίτι» αποτελεί ένα αμφίσημο στοιχείο του χώρου, είναι δύσκολο να οριστεί και θα πρέπει να είναι διαρκώς συνδεδεμένο με την αποστροφή για ευρέως αποδεκτές, κωδικοποιημένες εικόνες. Όμως, η οικία ή το διαμέρισμα στο οποίο κάποιος αισθάνεται σπίτι του έχει ένα σταθερό γνώρισμα -περιορίζει από τον εξωτερικό κόσμο και την πληθωρικότητά του. Επιμένοντας ότι ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέτρα εναντίον της διάδοσης του COVID-19 είναι η απόσυρση των ανθρώπων στα σπίτια τους και ο περιορισμός των επαφών με τον εξωτερικό κόσμο, υπάρχει πλέον και επίσημη βάση για την παραμονή στο σπίτι. Υφίστανται μάλιστα συγκεκριμένες, συχνά δρακόντειες ποινές, που αποφασιστικά και πειστικά οχυρώνουν τα τείχη της καραντίνας του σπιτιού μας.
Ωστόσο, η ζωή με τον εαυτό έχει μια προϋπόθεση: τη ζωή με τους άλλους, στο πεδίο του πολιτικού, στη δημόσια σφαίρα, δηλαδή, εκτός των τειχών του σπιτιού. Έτσι, θεωρείται ότι κάποιος/α που μπορεί να ζήσει με τον εαυτό του/της, μπορεί να ζήσει με άλλους. Κάποιος/α που αποσύρεται στο σπίτι του/της, έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται και έχει «την ικανότητα να διακρίνει το σωστό από το λάθος, το όμορφο από το άσχημο [και] ενδεχομένως να αποτρέψει πράγματι καταστροφές, τουλάχιστον για τον εαυτό» (Arendt, 1978: σελ. 193). Κάποιος/α αναπόφευκτα θα επιστρέψει στο σπίτι από την πλατεία, τα ψώνια, την αγορά, όπου, μέσα από στιγμές συναντήσεων και διαλόγου, δημιουργεί τον άλλον που περιέχεται αναγκαία στο «δύο» της διαλογικής δομής της σκέψης ως ρήμα: δύο-σε-ένα.
Όμως, ακόμα και ο Σωκράτης χρειάστηκε να επιστρέψει από το αγαπημένο του μέρος στην πόλη, την πλατεία, στο σπίτι του στην Αθήνα και να βρεθεί μόνος και μακριά από τους άλλους. Ξανά, υπό το φως των μέτρων ενάντια της εξάπλωσης του COVID-19, προκύπτει ένα ερώτημα, αυτή τη φορά στην άλλη πλευρά των κριτικών παρατηρήσεων του lifestyle της καραντίνας που έχει ήδη συνέπειες και, ακόμα χειρότερα, συνωμοτείται η συνέχισή του και μετά το τέλος της πανδημίας: πώς η παραμονή στο σπίτι (τώρα ως έκφραση νομικού φορμαλισμού και υπακοής στις νέες νομοθετικές ρυθμίσεις) συνδυάζεται με τη δυνατότητα της σκέψης με τη μορφή διαλόγου; Τι θα αναδυθεί από την πρακτική της παραμονής στο σπίτι που θα αποτελέσει στοιχείο-κλειδί για το σκέπτεσθαι; Η μοναξιά. Η σκέψη παράγεται αναγκαία από την εμπειρία της μοναξιάς: μπορεί να προκύψει σε μια στιγμή σιωπής χωρίς περιοριστικά δάπεδα και αψίδες.
Αυτό αποκαλύπτει το γλυκό παράδοξο του διαλόγου, οι αντικρουόμενες φύσεις της πολιτικής αρένας και η μοναξιά που τις που εναρμονίζει στη φόρμουλα του δύο-σε-ένα, με την καθεμιά να αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της άλλης. Την ίδια στιγμή, αυτός είναι ο λόγος πίσω από τη βαθιά δυσαρέσκεια με τα μέτρα, τα οποία, σύμφωνα με την επίσημη αλήθεια, μπορούν να σώσουν ζωές. Επειδή οι τοίχοι του σπιτιού ως όρια δεν μπορούν να σταθούν όρθιοι απέναντι στο έξω, αν δεν αγγίζουν το εσωτερικό του κόσμου, στο οποίο, προκειμένου να απορριφθούμε, πρέπει να είμαστε μόνοι, θα πρέπει να είμαστε ελεύθεροι να κινούμαστε σε όλα τα δυνατά σημεία του άξονα με άκρα το μέσα και το έξω. Η κίνηση κατά μήκος του άξονα δεν είναι όμως τόσο ασφαλής. Αυτό καθίσταται εμφανές στην προσαρμοσμένη στην πανδημία ζωή, όταν ο φόβος μιας άλλης απειλής στην υγεία, δηλαδή η απειλή στην πνευματική υγεία, και η κραυγή για κάτι που θα μπορούσε να οριστεί ως «θεωρία της φροντίδας», περιορίζονται σε έναν βαρύ στεναγμό που με δυσκολία μπορεί να ψελλίσει «είμαι σε απουσία από εμένα» (ich bleibe mir aus). Όταν η μοναχικότητα ως πλαίσιο στο οποίο η σκέψη μπορεί να συμβεί με τη μορφή διαλόγου κυριαρχείται από τη μοναξιά, τότε αναδύεται μια νέα επικίνδυνη συνθήκη στην οποία «είμαι ένας/μια και χωρίς συντροφιά».
Η φιλία
Η πρόσβαση στην ομιλία και στη φωνή προϋποθέτει πάντα την ύπαρξη ενός φίλου που υποστηρίζει τη δομή του διαλόγου. Η ομιλία δεν είναι δυνατή αν δεν απευθύνεται σε μια δυαδικότητα, που μεταφράζεται ως η απαρχή της πολλαπλότητας της ανθρώπινης κατάστασης. Δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί απουσία φίλων και ακόμα και η φροντίδα του εαυτού -αν ανατρέξουμε στην τελευταία σκηνή του θανάτου του Σωκράτη- προέρχεται από τον διάλογο μεταξύ φίλων και φτάνουμε σε αυτήν περπατώντας το μονοπάτι χρησιμοποιώντας την ομιλία άλλων που πρέπει να έχουν φωνή προκειμένου να είναι ορατοί στον κόσμο. Η φωνή υποδεικνύει τη συμμετοχή τους στην κοινότητα. Χωρίς τη φωνή του άλλου, εξαφανίζεται και η δική μου η φωνή από τη δημόσια σφαίρα.
Αλλά τι συμβαίνει στη φιλία στις περιπτώσεις όπου οι αμέτρητοι συνδυασμοί συνευρέσεων και εμφανίσεων στον κόσμο συμπιέζονται σε ένα ενοχοποιητικό περιβάλλον μαθηματικής ακρίβειας όπως «…συναθροίσεις σε δημόσιο χώρο άνω των 2 ατόμων (οι συναθροίσεις άνω των 5 ατόμων θα θεωρούνται έγκλημα και θα διώκονται ποινικά)» (απόφαση της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας, της 44ης κυβερνητικής συνόδου); Τι συμβαίνει στη φιλία όταν μια νέα πολιτική φιγούρα εισέρχεται στην πολιτική αρένα, αυτή ενός πιθανώς μολυσματικού ατόμου, το οποίο, λειτουργώντας ως προέκταση του εχθρού, θα μετατρέψει την κατάσταση της υγείας σε καίριο πολιτικό καταλύτη; Τι συμβαίνει στις μολυσματικές επαφές που εσωκλείουν τη διαχρονική αφθονία του κόσμου στο εσωτερικό τους, όταν η κοινωνική αποστασιοποίηση μετατρέπεται στη νέα κανονικότητα για τη συλλογική ζωή; Μέχρι τώρα, ο πόνος εγκαθίσταται στις ήδη υπάρχουσες οικείες φιλικές σχέσεις και τις μικρο-κοινότητες. Όμως, τι θα συμβεί σε όλες τις νέες συναντήσεις που έχουν ήδη ενοχοποιηθεί και συμπιεστεί με έναν τρόπο μαθηματικής ακρίβειας, σε όλους τους νέους φίλους που ίσως δεν θα συναντήσουμε, στις στιγμές που θα συναντούμε ανθρώπους με τη σχέση που θα έχουμε μόλις αναπτύξει με αυτό, αλλά και στις στιγμές πιθανής μετάδοσης; Μια ακόμα ερώτηση συνεχίζει να στέκεται απέναντι στον πόνο που προκαλεί αυτή η αμφιβολία: «una comunità fondata sul “distanziamento sociale” sia umanamente e politicamente vivibile» (Agamben, 06/04/2020); Ο φόβος του αγγίγματος του άλλου μπορεί επικίνδυνα να εξισωθεί με τον φόβο για τη νέα κοινωνία. Και συγκεκριμένα, το τι θα συμβεί στη συνέχεια, κάτι που συνυφαίνεται με άγχος και ελπίδα στη φράση «τίποτα δεν θα είναι ποτέ ξανά το ίδιο», πιθανόν να εγείρει ένα νέο μέτωπο: η επίσημη αλήθεια, την οποία θα διαδώσουν τα κέντρα της εξουσίας και του κεφαλαίου θα χτίσει πάνω στον φόβο του αγγίγματος του άλλου και τα σκοτεινά πολιτικά καρφιά του δεξιού και αυταρχικού λαϊκισμού δεν θα φερθούν με ευγένεια στην άλλη πλευρά, που, προκειμένου να επιβιώσει, πρέπει απαραιτήτως να ακολουθήσει τις αρχές της φιλίας, του διαλόγου και της φροντίδας, της αλληλεξάρτησης και της υλικής και σωματικής αποδειξιμότητάς της, της ευαλωτότητας ως ανανεωμένης θέσης αντίστασης. Η νέα κοινωνία, υπό αυτή την έννοια, δεν θα είναι στην πραγματικότητα και τόσο νέα.
Ο κόκορας
Μετά από μια μακροσκελή αντιπαράθεση με φιλικές εκκλήσεις να σκεφτεί άλλες λύσεις εκτός από το να πιει το δηλητήριο, μια πιθανή απόδραση και αδιάκοπη προσφορά να κάνουν κάτι για τον φίλο και δάσκαλο, ο Σωκράτης πεθαίνει με ένα αίτημα και αυτό θα μπορούσε να είναι οι τελευταίες του λέξεις: υπενθυμίζει στους συντρόφους του ότι χρωστά στον Ασκληπιό έναν κόκορα και ζητά από τον Κρίτωνα να του τον επιστρέψει εξ ονόματός του. Αυτές οι «γελοίες και απαίσιες» τελευταίες λέξεις, όπως λέει ο Φρίντριχ Νίτσε, δεν ήταν τυχαίες και αποκαλύπτουν κάτι απροσδόκητο για τον βίο που διήγε ο Σωκράτης: η ζωή είναι μια ασθένεια, το απόλυτο μεγαλείο του ενεργού βίου δεν είναι σε καμία περίπτωση χωρίς πόνο.
Δεν θα προσπαθήσω να εξισώσω την πιθανότητα μιας ενεργού ζωής κατά τη διάρκεια της πανδημίας σε αυτές τις τελευταίες γραμμές. Αντιθέτως, αυτό είναι αδύνατο καθώς η ασθένεια κυριαρχεί σε όλους τους τομείς της ζωής, διακυβεύοντας την υλική τους συνθήκη και συγκεκριμένα περιορίζοντάς την στις δύο σημαντικές (αναμφίβολα σημαντικές!) κατευθυντήριες γραμμές. Αλλά αν η ερμηνεία του Νίτσε είναι τόσο βάσιμη όσο και ενδιαφέρουσα, αυτό σημαίνει ότι η ζωή που λαμβάνει χώρα στην πόλη ήδη νοσεί, η ασθένεια εξαπλώνεται πριν την πανδημία, επειδή η πόλη διαμορφώνει μια ζωή με ασθένειες που είναι χρόνιες: απροστάτευτοι εργάτες σε πολυπληθή εργοστάσια που συνέχισαν να λειτουργούν ακόμη και όταν είχαν εφαρμοστεί τα πιο αυστηρά μέτρα· ηλικιωμένοι που λειτουργούν σαν σπατάλη ανθρώπινου δυναμικού, ξεχασμένοι σε αίθουσες αναμονής του θανάτου, δηλαδή σε γηροκομεία· φτωχοί που έχουν αφεθεί στο περιθώριο και δεν έχουν μάθει ακόμα τα κακά νέα για το λεγόμενο εκτεθειμένο ανοσοποιητικό σύστημα· οι περιθωριοποιημένες κοινότητες των οποίων τα γκέτο βρίσκονται πλέον πίσω από κάγκελα καραντίνας· δηλαδή, οι λεγόμενες ευάλωτες ομάδες ανθρώπων, εξαιτίας αυτού του συγκεκριμένου γεγονότος, της πανδημίας του COVID-19, αποκαλύπτουν ότι η ζωή είναι ήδη ένας τόπος ασθένειας, και γι’ αυτό ο θάνατος άρχισε να καταλαμβάνει την πόλη σαν αστραπή.
Αν και η ζωή στην πόλη ήταν ήδη χτυπημένη από την ασθένεια, ακόμα και από τον θάνατο, η νέα κινητοποίηση με επίκεντρο τον συγκεκριμένο ιό, τον COVID-19, που είναι τόσο επεμβατικός και που φαίνεται να επιτίθεται συγκεκαλυμένα σε εκείνες τις περιοχές που είχαν ήδη πληγεί από την ασθένεια, αναμένεται να αλλάξει την κοινωνική, οικονομική και πολιτική υποδομή της πόλης. Αν η ασθένεια ήταν ήδη ανεξέλεγκτη στην πόλη, αυτός ο συγκεκριμένος ιός δεν θα πρέπει να γίνει αντικείμενο κατάχρησης από το σύστημα υγείας, τον κρατικό μηχανισμό, την αστυνομία και τον στρατό, τη μικρο-και μακρο-οικονομία, δηλαδή τον συνολικό μηχανισμό, για να προωθηθεί, με έναν λιγότερο διακριτικό τρόπο απ’ ό,τι πριν και με ψευδείς δικαιολογίες, το παράδειγμα ανοσοποίησης ως το επίσημο πλαίσιο από το οποίο προέρχονται οι κανόνες που υπαγορεύουν το με ποιον τρόπο θα επιτραπεί στη ζωή να συνεχίσει. Η οργανωμένη απάντηση στην πανδημία του COVID-19 φαίνεται να έχει τις επιδράσεις φαρμάκου: είναι κατά ένα μέρος φάρμακο για την υγειονομική έκτακτη ανάγκη που προκάλεσε ο ιός και κατά ένα μέρος πολιτικό δηλητήριο. Επομένως, η διαλεκτική γραμμή αυτού του παραδείγματος εισάγει τον αποκλεισμό μέσα από τη συμπερίληψη ή τον συμπεριληπτικό αποκλεισμό.
Η ανοσοποίηση (immunitas) και η κοινότητα (communitas) μοιράζονται και οι δύο, με έναν εντυπωσιακό τρόπο, την ίδια ρίζα –munus, δώρο. Η αντίσταση στο παράδειγμα ανοσοποίησης δεν κατευθύνεται λανθασμένα ενάντια στην προσπάθεια περιορισμού, θεραπείας και προστασίας από τον COVID-19, αλλά αποτελεί αντίσταση σε μια ασθένεια που έχει ήδη επιτεθεί στην ενεργό ζωή, όπως έχει ήδη διαμορφωθεί.
Βιβλιογραφικές αναφορές και άλλες πηγές
Arendt H., 1978, The Life of the Mind, Harcourt.
Arendt H., 2005, The Promise of Politics, Schocken Books.
Agamben G., 2020, Distanziamento sociale,
Blagojevic J., 2020, Šta radiš za dve nedelje na dva metra?, https://pescanik.net/sta-radis-za-dve-nedelje-na-dva-metra/
Di Cesare D., 2018, Sulla vocazione politica della filosofia, Bollati Boringhieri.
Esposito R., 2011, Immunitas: The Protection and Negation of Life, Polity.
Nietzsche F., 1974, The Gay Science, Vintage.
