Ανάλυση του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, Επίκουρου Καθηγητή Σύγχρονης Πολιτικής Θεωρίας, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ – Το κείμενο περιλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος «ΜΜΕ & κορονοϊός» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
Η διάγνωση του Αγκάμπεν και ομοϊδεατών του γύρω από τις πολιτικές διαχείρισης του κορονοϊού COVID-19 -ότι δηλαδή αποκαλύπτουν και ενδυναμώνουν έναν εγγενή ολοκληρωτισμό της νεωτερικής κρατικής κυριαρχίας, η οποία κατασκευάζει καταστάσεις κρίσης για να αποδεσμεύεται από θεσμικούς περιορισμούς– εμπεριέχει κατ’ αρχήν ένα παράδοξο (Giorgio Agamben, 2020, https://ilmanifesto.it/lo-stato-deccezione-provocato-da-unemergenza-immotivata/). Για τις ευρύτερες πραγματείες του για τη βιοεξουσία και τον Homo Sacer, βλ. Giorgio Agamben, 2013, Κατάσταση εξαίρεσης, μτφρ. Μ. Οικονομίδου, Αθήνα: Πατάκης· 2018, Homo Sacer, μτφρ. Π. Τσιαμούρας, Αθήνα: Έρμα.). Αυτό έγκειται στη μερικότητα που σημαδεύει την «ολοκληρωτική» οπτική μιας πολιτικής οντολογίας η οποία αποδίδει σχεδόν παντοδύναμη και μονολιθική ισχύ στην κρατική εξουσία. Αναμφίβολα, έχουν υπάρξει ή και ενδέχεται να ξανα-υπάρξουν ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αλλά η ολοκληρωτική εξουσία, ως συγκεντρωτική απολυταρχία που θέτει την κοινωνία συνολικά υπό τον πλήρη έλεγχό της, αδυνατεί σε ιστορικές συνθήκες να ολοκληρωθεί. Παραμένει πάντα ένα ιστορικό εγχείρημα και διακύβευμα που απειλείται από την ενδεχομενικότητα της δράσης υπαρκτών ή μελλοντικών ανταγωνισμών, από τη μεταβλητότητα στις ισορροπίες των κοινωνικών δυνάμεων και από εξωτερικές εισβολές του «πραγματικού» ή της Τύχης, όπως μια φυσική καταστροφή, ένας μετεωρίτης, μια επιδημία.
Βαδίζοντας στα χνάρια του Μακιαβέλι, του Γκράμσι και, πιο πρόσφατα, του Ερνέστο Λακλάου, μια ηγεμονική ανάγνωση της πραγματικότητας επιδιώκει να ιχνηλατήσει αυτό το πλέγμα μεταβλητών δυνάμεων και απρόβλεπτων παραγόντων μέσα στο οποίο κτίζεται, σταθεροποιείται και διασαλεύεται κάθε σύστημα εξουσίας. Με αυτή την έννοια, η ηγεμονική αναλυτική επιζητεί να υπερβεί τη μερική σκοπιά κάθε ολοκληρωτικής θεώρησης που διαγράφει ή περιθωριοποιεί τα στοιχεία της ετερότητας, του ανταγωνισμού, των ροών διαφυγής και δημιουργίας εντός του εξουσιαστικού όλου που σχηματίζει. Εγγράφοντας εκ νέου το αγκαμπενικό επιχείρημα της βιοεξουσίας σε ένα δυναμικό πλαίσιο ηγεμονικής πολιτικής, μπορούμε να διασώσουμε τον «πυρήνα αληθείας» που εμπεριέχει χωρίς να διολισθαίνουμε σε «Αποκαλυπτικούς» λόγους.
Αντλώντας από τον Αγκάμπεν και εν μέρει τον Φουκώ, το επιχείρημα της βιοεξουσίας εμφανίζει δύο κριτικές αιχμές. Πρώτον, φέρνει στο φως το έντονο στίγμα ή υπόλειμμα απολυταρχίας που επιβιώνει στο σύγχρονο δημοκρατικό κράτος. Η εκτελεστική εξουσία στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες δύναται να γίνει απόλυτη σε συνθήκες «εξαίρεσης», για τις οποίες ο ίδιος ο ανώτατος φορέας της κρατικής αρχής έχει την ελευθερία να αποφανθεί και να προβεί εν συνεχεία στη χρήση συγκεντρωτικών υπερεξουσιών. Δεύτερον, η βιοεξουσία είναι μια πολιτική τεχνολογία που κατασκευάζει καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης ή, έστω, τις εκμεταλλεύεται για να ενισχύσει την εξουσία πολιτικών δυνάμεων στην κεφαλή του κράτους, για να βαθύνει και να επεκτείνει την επικράτεια του κοινωνικού ελέγχου που ασκούν και για να επιτρέψει σε αυτές τις δυνάμεις να προωθήσουν ειδικότερα πολιτικά σχέδια που θα συναντούσαν ισχυρές κοινωνικές αντιστάσεις.
Η σημερινή ένσταση, ωστόσο, στο αγκαμπενικό επιχείρημα δεν στρέφεται μόνον ή κυρίως ενάντια στο πρώτο κριτικό σκέλος του, την «αποκάλυψη» του εγγενούς ολοκληρωτισμού του σύγχρονου κράτους, αλλά θίγει ευθέως το δεύτερο σκέλος, το οποίο είναι αρκετά ευλογοφανές από τη σκοπιά της σύγχρονης ιστορίας και πολιτικής ανάλυσης (Βλ. ενδεικτικά Βαγγέλης Μπιτσώρης, 2020, «Ο Αgamben και ο κορωνοϊός: Κατάσταση εξαίρεσης και βιοπολιτική», Jean-Luc Nancy, 2020, Ioγενής εξαίρεση, μτφρ. Β. Μπιτσώρης, Σύγχρονα Θέματα τ.147-148: 13-18, Μarco D’ Eramo, 2020, ‘The Philosopher’s epidemic,’ New Left Review 122, https://newleftreview.org/issues/II122/articles/marco-d-eramo-the-philosopher-s-epidemic?fbclid=IwAR1oHe9FB9qyyabpQaa32BYjIBd-L6gmhcWhvHC5ZiCLdqeiBbEg1MNfRv0). Ενώ είμαστε ξανά ενώπιον μιας εμφανιζόμενης «κατάστασης εξαίρεσης» ή «εκτάκτου ανάγκης», κι ενώ πάλι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο κινητοποιούν έκτακτες εξουσίες και περικόπτουν θεμελιώδεις δημοκρατικές ελευθερίες, όπως η ελευθερία του συναθροίζεσθαι, της κίνησης, της εργασίας και της παραγωγικής δραστηριότητας, δεν πρόκειται για ένα στρατήγημα που αποβλέπει κυρίως στην επαύξηση της κυβερνητικής εξουσίας, την εμπέδωση μιας απολυταρχίας, την προώθηση ειδικών συμφερόντων και σχεδίων ανεξάρτητα από τη λαϊκή βούληση, την κάμψη κοινωνικών αντιστάσεων. Πρόκειται για μια πραγματική συνθήκη εξαίρεσης και ανάγκης για τη σωματική επιβίωση των κοινωνιών και η επιστράτευση υπερεξουσιών υπηρετεί πράγματι αυτή την κοινωνική ανάγκη.
Αν συμφωνήσουμε σε ό,τι αφορά και την εξαιρετική κρισιμότητα της πανδημίας, ποια άλλη σώφρων, κοινωνική και δημοκρατική πολιτική θα μπορούσε να εφαρμόσει μια πολιτεία που μεριμνά για το κοινωνικό όλον και ιδιαίτερα για τις «ευπαθέστερες» μερίδες του πληθυσμού; Οι εναλλακτικές μεθοδολογίες -αυξημένη τεχνολογική επιτήρηση των κρουσμάτων, ελάχιστα ή μηδενικά περιοριστικά μέτρα, «ανοσία της αγελής» κ.ο.κ.- φαίνονται εύλογα ως πιο επικίνδυνες για τις δημοκρατικές ελευθερίες και το συλλογικό καλό.
Η παραπάνω συλλογιστική παραβλέπει, ωστόσο, κάτι ουσιώδες πολιτικά. Υποβιβάζει ρητά ή σιωπηλά τη δημοκρατική μορφή -τις θεμελιώδεις δημοκρατικές ελευθερίες των πολιτών, τη συλλογική λήψη αποφάσεων, τη λογοδοσία των θεσμών- σε έναν φορμαλισμό δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με τη σοβαρότητα του κινδύνου για τη ζωή και το συγκεκριμένο μέσο -τα μέτρα του εγκλεισμού και της απομόνωσης- που αποτελεί λογικό μονόδρομο. Κι εδώ εντοπίζεται πράγματι ένας κρίσιμος κίνδυνος για τη δημοκρατία. Η συλλογική συναπόφαση, ο πλουραλισμός, ο συλλογικός έλεγχος -άμεσος ή δι’ αντιπροσώπων- δεν αποτελούν μια απλή τυπολογία έναντι ουσιαστικών περιεχομένων και συγκεκριμένων πολιτικών που είναι οι κύριοι φορείς αξίας. Ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα, ούτε εν προκειμένω. Όχι γιατί ο σκοπός της επιβίωσης των πολλών δεν είναι ύψιστης σημασίας, αλλά γιατί η δημοκρατία που υποσκάπτεται από τις αστυνομικές και πατερναλιστικές ασκήσεις μεταπολιτικής βιοεξουσίας δεν είναι απλό μέσο. Η δημοκρατική μορφή ενσαρκώνει πυκνά και ισχυρά αξιακά περιεχόμενα.
Μια διαφορετική διακυβέρνηση «καταστάσεων εξαίρεσης» oι οποίες ενέχουν συλλογικά αναγνωρισμένους κινδύνους για την κοινωνία, όπως είναι η τρέχουσα πανδημία, απαιτεί προφανώς απαντήσεις στο ερώτημα: υπάρχει άλλος, πιο δημοκρατικός τρόπος διαχείρισής της πέρα από την άνωθεν εντολή και αστυνόμευση;
Ιστορικά στιγμιότυπα κοινωνικής αυτο-οργάνωσης της διαχείρισης «καταστάσεων εξαίρεσης» μπορεί να διακρίνει κανείς κατά τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, από την Κομούνα του Παρισιού και τον Ισπανικό Εμφύλιο ως την οργάνωση των κοινοτήτων από τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κ.ά. Πολύ πιο κοντά σε εμάς, ποικίλες συλλογικές πρωτοβουλίες ανά τον κόσμο προάγουν σήμερα μια κοινωνική αυτοδιαχείριση της κρίσης του COVID-19. Επιχειρούν την «ανοικτή» παραγωγή ιατροφαρμακευτικού υλικού, την αυτο-οργάνωση της ενημέρωσης, την προώθηση της «ανοικτής επιστήμης», η οποία διαμοιράζεται συλλογικά και παγκόσμια τη γνώση και δεν πατεντάρει φάρμακα και εμβόλια. Αλλά και σε μεγάλη εθνική κλίμακα, στην εξεγερμένη Χιλή, η μεγάλη «Καμπάνια ο Λαός Φροντίζει τον Λαό» ενημερώνει για την πανδημία και στήνει ένα δίκτυ πρόληψης και προστασίας στις λαϊκές γειτονιές. Συνεργάζεται στενά με τοπικές λαϊκές συνελεύσεις που κτίζουν κοινωνικές δομές υγείας για να καλύψουν την απουσία του κρατικού συστήματος υγείας και να απαντήσουν με δημοκρατική αλληλεγγύη στην στρατοκρατική πολιτική της κυβέρνησης (Ε.Μ., 2020, «Η εξέγερση δεν σβήνει όταν σβήσουν οι φλόγες. Η Χιλή τις μέρες του κορονοϊού», Εφημερίδα των Συντακτών 14/4/2020, https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/239242_i-exegersi-den-sbinei-otan-sbisoyn-oi-floges-i-hili-tis-meres-toy-koronoioy).
Κι αν αυτά τα παραδείγματα μοιάζουν παρωχημένα ή εξαρτημένα από περιστάσεις κοινωνικής εξέγερσης, πόσο δύσκολο είναι να φανταστούμε την ενεργοποίηση πολιτικών συλλογικών διαδικασιών στις γειτονιές των πόλεων και τις μικρές κοινότητες της υπαίθρου, σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση, που θα εξειδικεύουν γενικές πολιτικές οδηγίες, θα τις προσαρμόζουν και θα επιβλέπουν τη συλλογική τους τήρηση, η οποία θα ξεκινά από τη συναπόφαση; Η πρακτική σκοπιμότητα τέτοιων δημοκρατικών πολιτικών διαφαίνεται ακόμη και στο σημερινό κρατικό πλαίσιο διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης. Οι κατά τόπους κοινότητες των πολιτών μπορούν να γνωρίζουν καλύτερα τις καθημερινές τους συνθήκες ώστε να προσαρμόσουν τις γενικές οδηγίες και μπορούν να συμμορφώνονται εκούσια και με συλλογική -όχι εξατομικευμένη- ευθύνη, εφόσον οι ίδιες έχουν συναποφασίσει τις ρυθμίσεις που εφαρμόζουν, διατηρώντας τον δημοκρατικό έλεγχο πάνω σε αυτές. Η φροντίδα και η υγεία μπορούν να γίνουν έτσι ένα πραγματικό κοινό αγαθό, που διαχειριζόμαστε και διαφυλάσσουμε με συναπόφαση και συνευθύνη στη βάση της κοινής ελευθερίας και της κοινής τρωτότητάς.
Η απόρριψη πιο συμμετοχικών δημοκρατικών πολιτικών δεν εκφράζει μόνον έλλειψη εμπιστοσύνης στις συλλογικές ικανότητες των συμπολιτών μας ή και περιφρόνηση προς αυτές και αυτούς. Εμπνέεται και από ενστάσεις ενάντια στη δημοκρατική αυτο-οργάνωση και τη συλλογική συναπόφαση -δεν είναι πρακτική σε κρίσιμες στιγμές, υπάρχουν άλλες προτεραιότητες σε ώρες ύψιστου κινδύνου κ.ο.κ- που αποτελούν στην προέκτασή τους ενστάσεις ενάντια σε κάθε δημοκρατία όπου οι πολλοί και οι πολλές ασκούν πραγματική πολιτική εξουσία και, άρα, έχουν άμεσο λόγο για τα κύρια. Οι ελιτίστικες αυτές λογικές παρέχουν το εσωτερικό θεμέλιο και το υποκειμενικό φυτώριο για μια επίταση του κρατικού ελέγχου της κοινωνικής ζωής με την επαύξηση της αστυνομοκρατίας ή/και «πανοπτικών» τεχνολογιών. Και τέτοιες τεχνικές διακυβέρνησης του πλήθους θα μας αποστασιοποιούν όλο και περισσότερο από μια δημοκρατία στην οποία το σύνολο των πολιτών έχει ουσιαστικό πολιτικό λόγο και εξουσία πάνω στους θεσμικούς αξιωματούχους και τους μηχανισμούς καταστολής. Για να αποφύγουμε τέτοιες εξελίξεις, όταν η περιστολή βασικών δημοκρατικών ελευθεριών και δικαιωμάτων κρίνεται αναγκαία σε «καταστάσεις εξαίρεσης», τότε σε μια δημοκρατία των πολλών η απόφαση για την εξαίρεση και τις μεθόδους της θα πρέπει να διαμοιράζεται στον μέγιστο δυνατό βαθμό, και όπου υπάρχει συγκέντρωση εξουσίας, θα πρέπει να συνδυάζεται με αυξημένη -και όχι μειωμένη- λογοδοσία.
* Η αρχική εκτενέστερη εκδοχή του κειμένου δημοσιεύτηκε στο Π. Καπόλα, Γ. Κουζέλης, Ο. Κωνσταντάς (επιμ.), Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου. Αθήνα: Νήσος (ηλεκτρονική έκδοση), 2020.
