Ανάλυση του Αντώνη Μπούγια, αρθρογράφου, ακτιβιστή – Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #3» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
«Η μεγαλύτερη δίκη φασιστών από τη Νυρεμβέργη». Αυτός ήταν ο τίτλος άρθρου που δημοσιεύτηκε από το newsroom της εφημερίδας Καθημερινή λίγο μετά την ανακοίνωση της απόφασης της δίκης της Χρυσής Αυγής στις 7 Οκτωβρίου 2020. Ένας τίτλος που σε καμία περίπτωση δεν απεικόνιζε τη στάση που κράτησε η εφημερίδα, όπως και άλλα mainstream Μέσα, κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης διαδικασίας. Και για αυτόν τον λόγο ο τίτλος δεν θα μπορούσε παρά να είναι ένα «δάνειο» από τίτλο ξένου Μέσου (Guardian) το οποίο, αν και γεωγραφικά μακριά, έδειξε να έχει μεγαλύτερη επαφή με τη διαδικασία και τις πληροφορίες που έβγαιναν από αυτήν από τα αντίστοιχα ελληνικά Μέσα. Γιατί όμως συνέβη αυτό; Πώς είναι δυνατόν μια διαδικασία με τόσο μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις να μείνει εκτός των «ραντάρ» των ελληνικών κυριάρχων Μέσων;
Ένα βεβαρημένο παρελθόν
Επιχειρώντας κανείς να αναλύσει τον τρόπο με τον οποίο καλύφθηκε η δίκη της Χρυσής Αυγής από τα μέσα ενημέρωσης πρέπει πρώτα να ορίσει τις διαφορετικές περιόδους, τη σημασία τους και τις συμπεριφορές των Μέσων κατά τη διάρκειά τους. Σε αυτό το πλαίσιο, οι τέσσερις περίοδοι που θα μας απασχολήσουν είναι: 1) Η περίοδος από τη δολοφονία του Π. Φύσσα μέχρι και την έναρξη της δίκης, 2) Η έναρξη της δίκης, 3) Η ακροαματική διαδικασία, 4) Η απόφαση.
Πριν από την πρώτη περίοδο, το μεγαλύτερο μέρος των ΜΜΕ έχει ήδη αναπτύξει ένα μοτίβο κάλυψης της Χρυσής Αυγής ως κάτι εξωτικό, ακτιβίστικο που «παράγει εμπιστοσύνη και απολαμβάνει δημοσκοπικά ποσοστά» (Α. Λοβέρδος Φεβ. 2013, ΣΚΑΙ) στο οποίο «οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ […] για την ευκαιρία που μας προσφέρει -και μάλιστα την ώρα που την έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη- ώστε να διορθώσουμε λάθη δεκαετιών και να κάνουμε μια νέα αρχή στην πολιτική ζωή. Είναι η ευκαιρία που δίνεται στη νομιμότητα να αναμετρηθεί, επιτέλους, με την οιονεί νομιμοποιημένη βία της Αριστεράς: αυτό το καρκίνωμα της Μεταπολίτευσης, που όλοι το φοβούνται και κανείς δεν το αγγίζει» (Σ. Κασιμάτης, Καθημερινή, Σεπ 2012), ενώ, τις καταγγελίες για αξιόποινες πράξεις των μελών της Χρυσής Αυγής που καταγράφουν ελάχιστα Μέσα μέχρι τη δολοφονία του Π. Φύσσα, υπερκαλύπτουν οι φωνές που επιλέγονται από τηλεοπτικά ρεπορτάζ και απεικονίζουν τη Χρυσή Αυγή ως «γλυκιά ελπίδα για τον πολίτη» (Μητροπολίτης Αμβρόσιος, Alpha, Οκτ 2012) και «προσκοπάκια» που «στέλνουν τον κόσμο στην ακροδεξιά» (Πρώτο Θέμα, Ιαν 2012).
Η δολοφονία του Π. Φύσσα αποτελεί το πρώτο γεγονός-ορόσημο που αρχίζει να δημιουργεί αμηχανία στα μέσα ενημέρωσης καθώς, για να το καλύψουν, πρέπει να συγκρουστούν με τους εαυτούς τους και τις φωνές που μέχρι εκείνη τη στιγμή επέλεγαν να προωθούν. Οι αναφορές στέκονταν στην κομματική ιδιότητα της Χρυσής Αυγής αποσυνδέοντας το μόρφωμα από οποιαδήποτε αξιόποινη δραστηριότητα. Έτσι, Μέσα που μέχρι τη δολοφονία πλαισίωναν τη Χρυσή Αυγή ως «ακτιβιστές» και «ευκαιρία», όταν προκύπτει η είδηση της δολοφονίας στην Αμφιάλη, επιλέγουν να πλαισιώσουν το γεγονός ως μια διαμάχη μεταξύ οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων («Τον σκότωσε για το ποδόσφαιρο» Οικονόμου – Λυριτζής, ΣΚΑΪ, Σεπ 2013) ενώ δίνουν άμεσα ραδιοφωνικό χρόνο σε στελέχη της ΧΑ προκειμένου να τοποθετηθούν σχετικά με τη δολοφονία (Πορτοσάλτε, ΣΚΑΪ 100,3, Σεπ 2013). Η εν λόγω διάθεση χρόνου καθώς και ο τρόπος πλαισίωσης της δολοφονίας έρχονται σε άμεση αντίθεση με όσα έχουν αποκαλυφθεί στα κοινωνικά δίκτυα την προηγούμενη νύχτα της δολοφονίας, στα οποία ήδη υπάρχει πλήθος μαρτυριών πως η επίθεση στον Π. Φύσσα και την παρέα του ήταν αποτέλεσμα δράσης πολυάριθμης ομάδας της Χρυσής Αυγής. Μαρτυρίες που τα Μέσα που έσπευσαν να χαρακτηρίσουν τη δολοφονία ως συμπλοκή οπαδών δεν αξιοποίησαν, σε αντίθεση με Μέσα που ακολούθησαν τα γεγονότα και έφτασαν μέχρι τους γονείς του δολοφονηθέντος το πρωί της επόμενης μέρας («Χρυσαυγίτης ο δράστης της δολοφονίας του 34χρονου αντιφασίστα στην Αμφιάλη», tovima.gr, Οκτ 2013).
Κατά την περίοδο που ακολουθεί από τη δολοφονία Φύσσα μέχρι και την έναρξη της δίκης της Χρυσής Αυγής, η δημοσιογραφική κάλυψη δείχνει να εξαντλείται σε μια σύγκρουση μεταξύ της αφήγησης που προσπαθούσε να επιβάλλει η Χρυσή Αυγή και της αφήγησης που προέκυπτε από την υπό σχηματισμό δικογραφία και της ανακρίσεις για τη δράση της οργάνωσης. Μέσα από διαρροές αποσπασμάτων της απολογίας του, ο δολοφόνος του Π. Φύσσα, Γ. Ρουπακιάς, άλλοτε εμφανίζεται να «άνηκε σε άλλο κομματικό σχηματισμό και συγκεκριμένα στο ΚΚΕ» (Newsbomb.gr, Σεπ 2013) και άλλοτε ότι «εντάχθηκε στη Χρυσή Αυγή λόγω των αντιμνημονιακών συναισθημάτων του» (Βήμα, Οκτ 2013) με τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης να προβάλλουν όποιον τίτλο είχε περισσότερη συνάφεια με την πολιτική προέλευση του κοινού τους, καλλιεργώντας περεταίρω την εικόνα της αμηχανίας που τα χαρακτήριζε τις πρώτες ημέρες της δολοφονίας.
Παράλληλα, ουσιαστικές πληροφορίες που αφορούσαν στο κατηγορητήριο που σχηματιζόταν, τις αξιόποινες πράξεις και τη συμμετοχή στελεχών σε αυτές, καταγράφονταν σε ένα επιφανειακό πλαίσιο που πολλές φορές περιείχε ατεκμηρίωτες αναφορές («Η Χρυσή Αυγή παρουσιάζει μια ψευδή εικόνα. Έχει έναν βουλευτή, τον κ. Λαγό που μέσα στο κατηγορητήριό του έχει και την παιδεραστία» Α. Γεωργιάδης, Real News, Μαρ 2014), εξόφθαλμα λάθη ή αποπροσανατολιστικούς κιτρινισμούς («Η πρόστυχη “ναζιστούλα” του Λαγού – Νέοι διάλογοι “φωτιά”», newsit.gr, Μαρ 2014).
Όταν το επίδικο εξαφανίζεται
Η κάλυψη των ημερών της έναρξης της διαδικασίας της δίκης της Χρυσής Αυγής από τα ΜΜΕ ήταν μια καταγραφή των τεχνικών προβλημάτων της διαδικασίας λόγω της επιλογής της δικαστικής αίθουσας των γυναικείων φυλακών Κορυδαλλού, του όγκου της δικογραφίας και των πλήθους των κατηγορούμενων σε συνάρτηση με εικόνες των συγκεντρώσεων έξω από τη δικαστική αίθουσα και των κατηγορούμενων εντός της. Εξαίρεση αποτέλεσε η κάλυψη του περιστατικού επίθεσης χρυσαυγιτών σε μάρτυρες-φίλους του Π. Φύσσα. («Ενέδρα από Χρυσαυγίτες σε φίλους του Π. Φύσσα», MEGA, Απρ 2015) από την οποία κάλυψη δεν έλειψαν οι αποπροσανατολιστικές γενικότητες («Με ένταση και επεισόδια ξεκίνησε η δίκη της Χρυσής Αυγής», iefimerida.gr, Απρ 2015). Αντίθετα, στα ρεπορτάζ που κατέγραφαν την έναρξη της διαδικασίας, οι αναφορές στις υποθέσεις που περιείχε το κατηγορητήριο, στις κατηγορίες που αντιμετώπιζαν τα στελέχη της ΧΑ και άλλες σημαντικές πληροφορίες για τις εκδικαζόμενες υποθέσεις, απουσίαζαν σχεδόν εξ ολοκλήρου. («Ξεκίνησε η πολύκροτη δίκη της Χρυσής Αυγής», capital.gr, Απρ 2015).
Τελικά, ενώ για μερικές ημέρες πριν από την έναρξη της διαδικασίας, την ημέρα της έναρξης αλλά και την αμέσως επόμενη δικάσιμη μετά τη διακοπή (7 Μαΐου 2015), έχουμε πλήθος άρθρων και ρεπορτάζ που αναφέρουν, έστω και χωρίς ουσιαστικές πληροφορίες, ότι η δίκη ξεκίνησε, στη συνέχεια παρατηρείται μια κατακόρυφη πτώση του ενδιαφέροντος από τα κυρίαρχα Μέσα για την εξέλιξή της.
Μια μακρά διαδικασία στην οποία κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι συμβαίνει
Οι περισσότεροι μεγάλοι ενημερωτικοί οργανισμοί δεν έδειξαν ενδιαφέρον για την παρακολούθηση της διαδικασίας κατά τη διάρκειά της, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται από τον μικρό αριθμό των σχετικών ρεπορτάζ. Από την επανεκκίνηση της δίκης μετά την αποχή των δικηγόρων τον Μάιο του 2015 μέχρι και την έναρξη των απολογιών των κατηγορούμενων το καλοκαίρι του 2019, οι αναφορές περιορίζονται σε πολύ συγκεκριμένα περιστατικά.
Οι στιγμές της δίκης που προσελκύουν το ενδιαφέρον των αιθουσών σύνταξης συνήθως δεν έχουν καμία σχέση με όσα εκτυλίσσονται στη διαδικασία, αλλά περιέχουν δράμα και συναισθηματικές εντάσεις, με μερικά μέσα να ξεπερνούν κάθε όριο δημοσιογραφικής δεοντολογίας («Δείτε τη μητέρα του Παύλου Φύσσα να πετάει το μπουκάλι στον Ρουπακιά (εικόνες)», Athens Voice, Οκτ 2015) και άλλα να επαναφέρουν την προσέγγιση «ένταση & επεισόδια» («Ένταση και διακοπή της δίκης της Χρυσής Αυγής», ert.gr, Φεβ 2017).
Η απώλεια επαφής των ΜΜΕ με τη διαδικασία της δίκης την προαναφερθείσα περίοδο αντικαθίσταται από μια συνεχή τροφοδότηση της προβληματικής «δεν υπάρχει αίθουσα διεξαγωγής της δίκης» που προωθείται από μερικά Μέσα με επιμονή («Καλό… 2020 για τη δίκη της Χρυσής Αυγής – Εκτός από αίθουσες δεν έχουν και δικαστές», iefimerida.gr, Οκτ 2017 και «Καρκινοβατεί η δίκη της Χρυσής Αυγής», Καθημερινή, Σεπ 2018). Ίσως αυτή η επιμονή μπορεί να αιτιολογηθεί μέσα από την προσπάθεια να χρεωθεί αυτή η προβληματική στην τότε κυβέρνηση («Γιατί “κρατάνε” τη δίκη της Χρυσής Αυγής» protagon.gr, Οκτ 2018 και «Χρυσή Αυγή: Μια δίκη στα αζήτητα επί Σύριζα», liberal.gr, Ιαν 2019), αλλά και από την έλλειψη διασταύρωσης των πληροφοριών, καθώς άλλα Μέσα είχαν το ακριβές ρεπορτάζ ήδη από το 2016 («Στο Εφετείο Αθηνών μεταφέρεται η δίκη για την υπόθεση της Χρυσής Αυγής», ΑΠΕ, Ιουν 2016)!
Φωτεινές εξαιρέσεις σε αυτή τη «σιγή ασυρμάτου», πέραν του παρατηρητηρίου της δίκης GoldenDawnWatch, ήταν Μέσα όπως η Εφημερίδα των Συντακτών που προέβαινε σε συνεχείς αποκαλύψεις και έτσι «ανάγκαζε» κατά περιόδους και τα υπόλοιπα μέσα να τις αναδημοσιεύουν και να επαναφέρουν τη δίκη στη θεματολογία τους.(«Χρυσή Αυγή: Ό,τι κινείται σφάζεται», ΕφΣυν, Οκτ 2015 και «Ντοκουμέντο για τη δράση της ΧΑ: Ό,τι κινείται σφάζεται», iefimerida, Οκτ 2015). Παράλληλα με την ΕφΣυν, εφημερίδες όπως το Documento, η Αυγή, η Εργατική Αλληλεγγύη, ο Ριζοσπάστης, η Κόντρα, ραδιοφωνικοί σταθμοί όπως ο Αθήνα 9,84 και το Κόκκινο, αλλά και μικρότερα σε εμβέλεια δημοσιογραφικά εγχειρήματα όπως το omniatv με το εβδομαδιαίο βιντεοχρονολόγιο κάλυψης της δίκης και το The Press Project με άρθρα και εκπομπές, ακολουθούσαν τη διαδικασία σε μια προσπάθεια να ενημερώσουν για την εξέλιξή της αλλά και για να τη διατηρήσουν ψηλά στην ατζέντα.
Και ξαφνικά όλα αποκαλύφθηκαν
Το καλοκαίρι του 2019 ξεκινά η διαδικασία των απολογιών των κατηγορούμενων και μαζί της αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον των κυρίαρχων Μέσων για τη δίκη. Οι δημοσιεύσεις για όσα λένε απολογούμενοι οι Χρυσαυγίτες είναι συνεχείς («Ξεκινούν οι απολογίες για τη δολοφονία Φύσσα», iefimerida, Iουν 2019) και τα ρεπορτάζ πολλαπλασιάζονται όταν έρχεται η στιγμή να απολογηθούν οι κατηγορούμενοι πρώην βουλευτές («Έρχονται οι απολογίες των ηγετικών στελεχών», ert.gr, Οκτ 2019), ενώ παίρνουν αρκετό χώρο πια και στα κεντρικά δελτία ειδήσεων.
Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος των Μέσων για τη δίκη της Χρυσής Αυγής κορυφώνεται τις τελευταίες εβδομάδες πριν από την απόφαση και κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων της ανακοίνωσής της. Εκεί πια γίνεται πρώτο θέμα σε όλα τα δελτία ειδήσεων και έχει τα πάντα, τρισδιάστατες απεικονίσεις, συνεντεύξεις των συνηγόρων πολιτικής αγωγής, συνεντεύξεις θυμάτων και συγγενών, παρατηρητών, μέχρι και ανακοινώσεις από την ΕΣΗΕΑ («Η δικαιοσύνη θα κάνει το χρέος της και στη δίκη της Χρυσής Αυγής», esiea.gr, Σεπ 2020, και «Η ολοκλήρωση της δίκης της Χρυσής Αυγής κορυφαία στιγμή για την ελληνική δημοσιογραφία» esiea.gr, Οκτ 2020), η οποία ΕΣΗΕΑ, αξίζει να σημειωθεί, τελευταία φορά είχε ασχοληθεί με τη διαδικασία τον Ιούνιο του 2016.
Παράλληλα με την αύξηση του ενδιαφέροντος τις ημέρες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν αυτή της απόφασης, παρατηρήθηκε και το φαινόμενο πρωτοκλασάτοι δημοσιογράφοι να εμφανίζονται πολέμιοι της Χρυσής Αυγής και της δράσης της τα προηγούμενα χρόνια. Έτσι, ακούσαμε τον Ν. Χατζηνικολάου να λέει απαντώντας σε κριτική που δέχθηκε «[…] είμαι ο πρώτος που αποκάλεσε “Φύρερ” τον Μιχαλολιάκο, σε μια επίσης αναγκαστική συνέντευξη στο Alter, όταν ο Μιχαλολιάκος ήρθε με εξώδικο και με την απειλή προστίμων του ΕΣΡ διότι δεν τον βγάζαμε ως υποψήφιο Περιφερειάρχη», (Αντέννα, Οκτ 2020) και τον Μ. Παπαδημήτριου να δηλώνει πως «Μιλούσα με φόβο για τη σοβαρή Χρυσή Αυγή», (Open TV, Οκτ 2020).
Σε γενικές γραμμές, η στάση των ΜΜΕ κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της δίκης της Χρυσής Αυγής χαρακτηρίστηκε από την ευκαιριακή ενασχόληση με τη διαδικασία, κάτω από τις επιταγές του εφήμερου και της «συμβαίνει τώρα» τάσης της δημοσιογραφίας και επηρεάστηκε σημαντικά από την αμηχανία που προκάλεσε η αλλαγή στάσης κάποιων Μέσων απέναντι στο φαινόμενο της Χρυσής Αυγής. Εκτός των εξαιρέσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω, δεν υπήρξε μια γραμμική και αναλυτική καταγραφή της δίκης με τρόπο τέτοιο ώστε να μπορεί ο αναγνώστης/θεατής να κατανοήσει το βάθος των εκδικαζόμενων υποθέσεων, τις συνδέσεις των προσώπων και το πολιτικό και κοινωνικό διακύβευμα μιας τόσο σημαντικής δίκης. Τώρα βέβαια, είναι η σειρά των ιστορικών να τα βάλουν όλα αυτά σε μια σειρά και να μην κάνουν τα λάθη που έκαναν τα ΜΜΕ και οι δημοσιογράφοι.
