Καλησπέρα σε όλες και όλους, είναι μεγάλη μου χαρά που είμαι σήμερα εδώ και βρίσκομαι σε μια εκδήλωση που καταπιάνεται με μία από τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής μας.
Γι’ αυτό θα ήθελα και εκ μέρους του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, αλλά και προσωπικά, να ευχαριστήσω την Ευρωομάδα της Αριστεράς και τον ευρωβουλευτή Στέλιο Κούλογλου για την ευκαιρία να συμμετέχουμε στην ημερίδα αυτή, ανάμεσα σε ανθρώπους σημαντική συνεισφορά στον δημόσιο διάλογο γύρω από τη θεματική που μας απασχολεί.
Στο ΕΝΑ έχουμε ασχοληθεί συστηματικά με όψεις της συνθήκης που βρίσκεται σε εξέλιξη και τείνει να αποκαλείται 4η Βιομηχανική Επανάσταση, εντός του πλαισίου της οποίας εντάσσεται και η διάσταση της Τεχνητής Νοημοσύνης για την οποία μιλάμε σήμερα.
Ήδη στο πλαίσιο του Προγράμματος Erasmus+ που υλοποιήσαμε την περίοδο 2021-22 με την ονομασία «FORCE: 4η Βιομηχανική Επανάσταση: Προκλήσεις και προοπτικές για την Ευρώπη», διαπραγματευθήκαμε πτυχές που θίγονται και στα σημερινά πάνελ μας, όπως για την επίδραση των τεχνολογικών εξελίξεων του καιρού μας στην οικονομία και την εργασία, για τις ηθικές και κοινωνικές όψεις του φαινομένου κοκ.
Παράλληλα, στο πλαίσιο των εργασιών του Παρατηρητηρίου των Κοινών (Commons) εξετάζουμε την «πολιτική οικονομία», θα λέγαμε, του φαινομένου και το ποιες δυνάμεις και δυναμικές καθορίζουν την εξέλιξή του, πόσο ανοιχτές ή κλειστές είναι οι δομές και οι διαδικασίες μέσω των οποίων αυτό ξεδιπλώνεται κοκ.
Τέλος, στο πλαίσιο της δουλειάς μιας Ομάδας Εργασίας που έχουμε συγκροτήσει στο ΕΝΑ («Media Jokers») για τη δημόσια σφαίρα και τους λόγους (discourses) που αναπτύσσονται σε αυτή, έχουμε καταπιαστεί με τα ζητήματα της διαμόρφωσης της πληροφορίας, της πρόσβασης σε αυτή, αλλά και της παραπληροφόρησης σε σχέση πάντα με τις τεχνολογικές καινοτομίες που αποκτούν όλο και μεγαλύτερη διάδοση και διάχυση, καθώς και με την Τεχνητή Νοημοσύνη ειδικότερα.
AI & πολιτική
Επειδή στις άλλες εισηγήσεις ήδη έχουν θιγεί αυτές οι επιμέρους θεματικές, η δική μου συμβολή θα επικεντρωθεί στην επίδραση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην πολιτική -με την έννοια των politics, και όχι με την έννοια της διακυβέρνησης (governance) και του σχεδιασμού και άσκησης πολιτικών (policies) που συνιστά μια ξεχωριστή ενότητα. Και θα επιχειρήσω να συνδέσω μια θεωρητική προσέγγιση από τη σκοπιά της πολιτικής επιστήμης, με τις εξελίξεις στην Τεχνητή Νοημοσύνη & την τεχνολογική καινοτομία εν γένει.
H πολιτική -ως διαδικασία για την έγκληση κοινωνικών υποκειμένων και ως ανταγωνιστική διαδικασία για την άσκηση εξουσίας- και η τεχνολογία, ή οι τεχνολογίες καλύτερα, έχουν διαχρονικά ισχυρή αλληλεπίδραση. Και αυτή η σχέση έχει μελετηθεί με ποικίλους τρόπους και από πολλές σκοπιές.
Σε ό,τι αφορά τη σημερινή μας κουβέντα, αν οι τεχνικές του πολιτικού μάρκετινγκ αναδείχθηκαν πριν από δεκαετίες χάρη στις τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής εκείνης, και αναπροσάρμοσαν τον τρόπο «επικοινωνίας» της πολιτικής, τα social media την προηγούμενη δεκαετία αναμόρφωσαν, σε μεγάλο βαθμό, την ίδια την πολιτική διαδικασία. Το Facebook αρχικά, το Twitter στη συνέχεια, το TikTok πριν από λίγα χρόνια. Και οι τεχνολογίες αυτές δεν αποτέλεσαν απλά ένα εργαλείο, ένα «μέσο» εξάσκησης της πολιτικής, αλλά αναπροσδιόρισαν το περιεχόμενό της. Ανοριοθέτησαν τη σχέση των πολιτικών δρώντων με την κοινωνία και τους ψηφοφόρους, αλλά και τον τρόπο που η κοινωνία διαλέγεται «πολιτικά».
Με την τεχνολογική πρόοδο και την Τεχνητή Νοημοσύνη να εξελίσσεται, είδαμε τα προηγούμενα χρόνια τη συζήτηση γύρω από την «παραπληροφόρηση», την «παρεμβολή» σε εκλογικές διαδικασίες και ένα παράλληλο, ας το πούμε «εικονικό» ψηφιακό σύμπαν πολιτικής επιρροής, που εν τέλει καταλήγει σε πραγματική πολιτική επιρροή.
Στην εποχή του ChatGTP, που σε πολύ λίγο χρόνο έχει συγκεντρώσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, οι ανησυχίες αλλά και οι ελπίδες μεγαλώνουν. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI), τα Μεγάλα Δεδομένα (Big Data) και η Μηχανική Μάθηση (Machine Learning) διαδραματίζουν ήδη σημαντικό ρόλο σε εκλογικές διαδικασίες όπως εκείνες των ΗΠΑ και με ταχύτητα αξιοποιούνται όλο και περισσότερο διεθνώς.
Άλλοι μιλούν για δυνατότητα πραγματικού εκδημοκρατισμού της πολιτικής και άλλοι για κίνδυνο «εκδημοκρατισμού» της δυνατότητας πολιτικής χειραγώγησης. Εκείνο που είναι σίγουρο είναι ότι η τεχνολογική εξέλιξη επιτρέπει πλέον στους διαμορφωτές πολιτικού λόγου σε πολύ λιγότερο χρόνο και με λιγότερη σπατάλη πόρων να διαμορφώνουν μηνύματα και διαδικασίες αναπαραγωγής αυτών με πολύ πιο επικεντρωμένη στόχευση.
Τι έχουμε μπροστά μας
Ιστορικά, η ανάδειξη τεχνολογικών καινοτομιών δημιουργεί προσδοκίες, αλλά και προξενεί ανησυχίες. Η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Οι συνθήκες και οι όροι που αναπτύσσεται και εν συνεχεία χρησιμοποιείται είναι που την καθιστούν ωφέλιμη ή επιβλαβή.
Έτσι και στην πολιτική, η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να αναζωογονήσει την πολιτική διαδικασία, ίσως και με τρόπους που σήμερα, που βρισκόμαστε στην αρχική εξέλιξη του φαινομένου, να μην είναι και απόλυτα κατανοητοί. Να ανανεώσει την πρακτική των πολιτικών δρώντων και να επανεξοικειώσει τις κοινωνίες με την πολιτική διαδικασία. Να έχει, δηλαδή, ένα θετικό αποτύπωμα από τη σκοπιά της Δημοκρατίας.
Από την άλλη, η συγκέντρωση τεχνολογικών πόρων σε λίγους ισχυρούς πολιτικούς δρώντες και η προνομιακή πρόσβαση αυτών στην τεχνολογική καινοτομία, μπορεί να οδηγήσει και σε μια πολιτική δυστοπία, σε μια αναβαθμισμένη μικροφυσική της εξουσίας, με χωρίς ιστορικό προηγούμενο εδραίωση και διάχυση του ελέγχου, της χειραγώγησης και της πειθαρχίας.
Η τεχνολογική καινοτομία όμως, και η Τεχνητή Νοημοσύνη στο πλαίσιο αυτό, δεν αναπτύσσεται εν κενώ, ούτε σε μια ουδέτερη πολιτική συνθήκη. Σε αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «Δυτικό κόσμο» και «ώριμες φιλελεύθερες δημοκρατίες», εδώ και δεκαετίες εξελίσσεται το φαινόμενο που ονομάζουμε «κρίση της πολιτικής», που περιλαμβάνει την κρίση του κομματικού φαινομένου, την κρίση εμπιστοσύνης των πολιτών προς την πολιτική και τους πολιτικούς δρώντες και απολήγει σε κρίση αντιπροσώπευσης. Σε αυτήν την πραγματικότητα, λοιπόν, η τεχνολογική καινοτομία και η Τεχνητή Νοημοσύνη συναντώνται με την πολιτική σήμερα.
Συναντώνται λοιπόν σε μια εποχή που προκαλούνται αδιέξοδα και αναζητούνται διέξοδοι. Κι έχουμε δει και διεθνώς και στην Ευρώπη, ότι οι κοινωνίες έχουν κάνει και κάνουν επιλογές δημοκρατικής και προοδευτικής διεξόδου, αλλά και επιλογές συντηρητικής και αυταρχικής φύσης, ως δήθεν απάντηση στα αδιέξοδα αυτά.
Δύο κατευθύνσεις
Στο βαθμό λοιπόν που και η Τεχνητή Νοημοσύνη εγγράφεται σε πρακτικές ουσιαστικής ανανέωσης και αναζωογόνησης της πολιτικής, ως διαδικασίας και ως περιεχομένου, μπορεί να είναι καταλύτης δημοκρατικών και προοδευτικών δυναμικών. Και σε αυτό το σημείο είναι που η σχέση Τεχνητής Νοημοσύνης και Πολιτικής διαπερνά και διαπερνάται από τις άλλες διαστάσεις αξιοποίησης, ή μη της τεχνολογικής καινοτομίας. Αν δηλαδή, για παράδειγμα η Τεχνητή Νοημοσύνη αξιοποιείται ώστε ν’ αναβαθμίζεται η εργασία και να προσφέρεται καλύτερη ποιότητα ζωής και μεγαλύτερη ισορροπία στον χρόνο των εργαζόμενων. Θα συμβάλει δηλαδή σε μια ευρύτερη προοπτική βιωσιμότητας, δικαιοσύνης και συμπερίληψης.
Αν, αντίστροφα, η καινοτομία εντάσσεται στον σχεδιασμό οπισθοδρομικών πολιτικά σχεδίων, ακόμη και αν μοιάζουν «προωθημένα» ακριβώς λόγω του «σύγχρονου» της τεχνολογικής καινοτομίας που εκμεταλλεύονται, τότε δεν θα συμβάλλει στην αντιμετώπιση του φαινομένου της κρίσης της πολιτικής, αλλά θα το παροξύνει. Και, κατ’ αντιστοιχία τέτοια σχέδια θα έχουν εκδηλώσεις και στις άλλες διαστάσεις -του κοινωνικού, του οικονομικού, του εργασιακού, του πολιτισμικού- όπου η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα αντιμετωπίζεται ως απελευθερωτικός πόρος, αλλά ως ένας ακόμη μηχανισμός εκμετάλλευσης, σε μια διευρυμένη και εμβαθυμένη εκμεταλλευτική συνθήκη.
Κλείνοντας θα θελα να πω μόνο αυτό. Η κρίση της πολιτικής είναι συνυφασμένη με την κρίση των πολιτικών κομμάτων και των συλλογικών υποκειμένων. Κρίσιμη παράμετρος για την προωθητική αξιοποίηση της τεχνολογικής καινοτομίας είναι η ένταξή της σε μια διαδικασία ανασυγκρότηση του συλλογικού υποκειμένου. Με την έννοια ότι και η τεχνολογική καινοτομία θα γίνεται αντιληπτή ως μια ακόμη διάσταση ενός συλλογικού σκοπού, στο πλαίσιο συλλογικών διευθετήσεων. Ειδάλλως, θα είναι ένα ακόμη εργαλείο -ίσως και ανεξέλεγκτης δυνητικά- ισχύος στα χέρια αυτονομημένων από συλλογικές δεσμεύσεις «μεσσιανικών» προσωπικοτήτων, την ανάγκη των οποίων γέννησε και γεννά η κρίση της πολιτικής, αλλά όπως μέχρι τώρα φαίνεται, όχι μόνο δεν μπορούν ν’ απαντήσουν ουσιαστικά σε αυτήν, αλλά την επιδεινώνουν κιόλας.
Είμαστε, λοιπόν, σε μια εποχή «ανοικτή» ως προς την έκβασή της. Το αν σε λίγα χρόνια θα ξανασυζητούμε εδώ την τάδε ή τη δείνα εξέλιξη, θα εξαρτηθεί από τους όρους που θα επικρατήσουν. Η πολιτική είναι μια κατεξοχήν αγωνιστική-ανταγωνιστική διαδικασία. Η διαπλοκή της τεχνολογικής καινοτομίας και της Τεχνητής Νοημοσύνης με την πολιτική, τις καθιστά και εκείνες μέρος αυτού του αγωνιστικού-ανταγωνιστικού πλαισίου.
* Εισήγηση του του Γενικού Διευθυντή του ENA Παναγιώτη Σκευοφύλακα στην εκδήλωση «Το μέλλον της Τεχνητής Νοημοσύνης – Πώς η Τεχνητή Νοημοσύνη θα αλλάξει τη ζωή μας», που διοργάνωσε στο Ευρωκοινοβούλιο στις Βρυξέλλες, η Ευρωομάδα της Αριστεράς.
