Στην εποχή της αστάθειας, της αβεβαιότητας, της πολυπλοκότητας και της ασάφειας (VUCA -Volatility, Uncertainty, Complexity and Ambiguity), ο βραχυπρόθεσμoς σχεδιασμός πολιτικής και η απουσία στρατηγικής νοημοσύνης δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο τις προσπάθειες οργανισμών και κυβερνήσεων να υλοποιήσουν βιώσιμες και ανθεκτικές πολιτικές έναντι των σημερινών και μελλοντικών προκλήσεων. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές εξελίξεις, έχουμε όμως τη δυνατότητα να προετοιμαστούμε απέναντι στο αύριο ή και να διαδραματίσουμε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του.
Διαβιούμε σε μια διεθνοποιημένη κοινωνία διακινδύνευσης στην οποία τα αποτελέσματα της βιομηχανικής ανάπτυξης δεν είναι μόνο ο πλούτος και η τεχνολογική καινοτομία, αλλά, επίσης, η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος. Όλο και περισσότερο οι αλληλεξαρτήσεις και οι πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οικονομικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών και κοινωνικοπολιτικών πλευρών της κοινωνικής πραγματικότητας αυξάνουν την αμφιβολία σχετικά με τις αιτίες, τις κινητήριες δυνάμεις και τις συνέπειες της ανθρώπινης δράσης. Οι περισσότερες από τις ευκαιρίες και τις απειλές του αύριο είναι άγνωστες και συχνά δεν είναι σαφές ποιες δεξιότητες, ποιοι πόροι, θεσμοί και πολιτικές απαιτούνται για τη διαχείριση και την αντιμετώπισή τους. Η εποχή μας απαιτεί λεπτομερή κατανόηση των δομικών στοιχείων του μέλλοντος και του τρόπου αλληλεπίδρασής τους, ανάπτυξη εναλλακτικών μελλοντικών εκδοχών και μελέτη των συνεπειών τους στην πολιτική, στο σχεδιασμό στρατηγικών και στην καθημερινή λήψη αποφάσεων.
Αποσκοπώντας στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας θεσμών, οργανισμών, της οικονομίας και της κοινωνίας, η ανάπτυξη μιας σειράς μελλοντικών σεναρίων με βάση τις κρίσιμες αβεβαιότητες που θα μπορούσαν να μας επηρεάσουν, συμβάλλει στον εντοπισμό πιθανών προκλήσεων και ευκαιριών που ενδέχεται να αναδυθούν τα επόμενα χρόνια. Συγκεκριμένα, ο κλάδος της προοπτικής διερεύνησης (foresight) παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής της γνώσης που απαιτείται για τη διαχείριση της τυχαιότητας, των πολλαπλών πιθανοτήτων, της απροσδιοριστίας και της πολυπλοκότητας. Λαμβάνει υπόψη την ανάγκη να διερευνηθούν υποθέσεις και εναλλακτικές λύσεις, καθώς και να εξεταστούν οι επιπτώσεις και οι παρενέργειες των πολιτικών αποφάσεων, συμβάλλοντας παράλληλα στην υπέρβαση της εξαρτημένης διαδρομής (path dependence).
Η προοπτική διερεύνηση προσφέρει έγκαιρες προειδοποιήσεις για κινδύνους και ευκαιρίες, καθώς και τη δυνατότητα να μελετήσουμε τη μεγάλη εικόνα του σήμερα. Αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στη συμμετοχή και στο διάλογο μεταξύ των δρώντων ενός οργανισμού, δίνοντας έμφαση στην επικοινωνία, όχι απλά ως μηχανισμό για την επίτευξη συναίνεσης, αλλά ως δημιουργικό εργαλείο γνώσης, μάθησης και δράσης. Γενικότερα, υιοθετεί τη λογική της αποστολής (mission) απέναντι στην άκαμπτη γραφειοκρατική οργάνωση.
Ορισμένα από τα κρισιμότερα ζητήματα που πρόκειται απασχολήσουν τον διεθνή διάλογο τα επόμενα χρόνια αφορούν την απώλεια θέσεων εργασίας λόγω της αυτοματοποίησης, την τεχνητή νοημοσύνη, το καθολικό εγγυημένο βασικό εισόδημα, τη φορολογική και οικονομική μεταρρύθμιση, την αναβάθμιση του κοινωνικού κράτους και τη στεγαστική μέριμνα, την παραγωγή και αποθήκευση ενέργειας, και τον εθελοντισμό. Οι διασταυρούμενες επιπτώσεις των συγκεκριμένων ζητημάτων επιβάλλουν την υιοθέτηση πρακτικών αλλά και νοοτροπίας προοπτικής διερεύνησης. Συνεπώς, η προοπτική διερεύνηση έρχεται να ικανοποιήσει την ανάγκη υιοθέτησης μακροπρόθεσμων και συμμετοχικών προσεγγίσεων που θα συνεκτιμούν τις εθνικές και τοπικές επιπτώσεις των διεθνών προκλήσεων.
Στο κείμενο εργασίας, αρχικά περιγράφονται τα βασικά γνωρίσματα και αναφέρονται οι ορισμοί που δίνουν στην έννοια της προοπτικής διερεύνησης ο ΟΟΣΑ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναλύοντας τις δύο βασικές μεθόδους της, την ανίχνευση του ορίζοντα και την ανάπτυξη σεναρίων, αναλύοντας τη λογική και το ρόλο τους. Ακολούθως, εξηγείται η σημασία της εφαρμογής της προοπτικής διερεύνησης σε επίπεδο κυβερνητικής πολιτικής και εξετάζεται η έννοια της προνοητικής διακυβέρνησης. Αναφέρονται ορισμένες περιπτώσεις εθνικών κυβερνήσεων που την έχουν ενσωματώσει με διάφορους τρόπους στη θεσμική τους λειτουργία και, τέλος, διατυπώνονται ορισμένες πρώτες σκέψεις για το πώς και η χώρα μας θα μπορέσει να αναβαθμίσει τη συνολική λειτουργία της διακυβέρνησης, αξιοποιώντας αποτελεσματικά τα εργαλεία της προοπτικής διερεύνησης.
* Κείμενο εργασίας του
Άκη Καλαμαρά, Υποψήφιου Διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
