Οι κοινωνίες δημιουργούν μέσω συγκεκριμένων, συχνά συγκρουσιακών, σχέσεων όχι μόνο την ιστορία τους αλλά και τους χώρους τους, σε συνθήκες όμως που δεν τις επιλέγουν πάντα και αποκλειστικά οι ίδιες [1].
Μια τέτοια συνθήκη δημιουργήθηκε με τη ραγδαία εξάπλωση του νέου κορονοϊού σε όλο τον κόσμο. Οι επιπτώσεις της πανδημίας –που έχουν ήδη αρχίσει να διαφαίνονται– σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής, δημιουργούν ένα πλαίσιο κρίσης, το οποίο αναδιαμορφώνει τη δημόσια συζήτηση, επιτάσσοντας διεπιστημονική προσέγγιση και συνεργασία, καθώς και αλλαγές στο σχεδιασμό και τον τρόπο λειτουργίας των σύγχρονων κοινωνιών. Για τον εμπλουτισμό της συζήτησης κρίνεται σκόπιμο να ανατρέξει κανείς σε ιστορικά γεγονότα που δημιούργησαν παρεμφερείς συνθήκες κρίσης στο παρελθόν, καθώς και στον τρόπο που οι κοινωνίες προσαρμόστηκαν σε αυτές.
Ενώ η πανδημία Covid-19 βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη με διαφορετικές ταχύτητες ανά τον κόσμο, εντείνεται στη δημόσια σφαίρα η συζήτηση σχετικά με την επίδρασή της σε διάφορα πεδία, στις επιστήμες, στις δημόσιες πολιτικές και το στρατηγικό σχεδιασμό κρατών, οργανισμών και επιχειρήσεων.
Στο πλαίσιο αυτό, το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ επιχειρεί να λάβει μέρος στο δημόσιο διάλογο γύρω από το «χώρο» και τη διαμόρφωσή του, μέσω μιας σειράς θεματικά εστιασμένων δημοσιεύσεων. Η αρχή γίνεται με την αναδημοσίευση της διπλής παρέμβασης του Άρη Καλαντίδη, καθηγητή και διευθυντή του Ινστιτούτου Διαχείρισης Τόπων στο Manchester Metropolitan University, που θέτει το πλαίσιο κατανόησης της σχέσης των επιδημικών εξάρσεων και του αστικού σχεδιασμού. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η ανάλυση «Δημόσιος χώρος και φυσική απομάκρυνση στην Covid-19 εποχή» του Κωνσταντίνου Κάβουρα, οικονομολόγου (MSc Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική, MSc Εφαρμοσμένη Γεωγραφία & Διαχείριση του Χώρου), που επικεντρώνεται στο κλείσιμο (lockdown) των δημοσίων χώρων και στη φυσική απομάκρυνση (physical distancing).
Ο καθηγητής και διευθυντής του Ινστιτούτου Διαχείρισης Τόπων (Institute of Place Management) στο Manchester Metropolitan University Άρης Καλαντίδης δημοσίευσε πρόσφατα δύο άρθρα γνώμης για τη διασύνδεση επιδημιών και κράτους πρόνοιας μέσω του αστικού σχεδιασμού.
Στο πρώτο από αυτά, «The epidemics behind urban planning: The foundations» αναδεικνύει σταθμούς της ευρωπαϊκής ιστορίας, του 19ου κυρίως αιώνα, κατά τη διάρκεια των οποίων υγειονομικές κρίσεις επιτάχυναν τις εξελίξεις, επιφέροντας μεγάλες αλλαγές στον αστικό σχεδιασμό. Η πρώτη περίπτωση είναι αυτή του εκσυγχρονισμού του συστήματος αποχέτευσης της πόλης του Βερολίνου με αφορμή τις διαδοχικές επιδημίες χολέρας που ξέσπασαν στα μέσα του 19ου αιώνα, οι οποίες έδωσαν το έναυσμα για την ευρύτερη αναθεώρηση του σχεδιασμού της πόλης και των γύρω περιοχών. Η δεύτερη είναι εκείνη της δημιουργίας νέων συστημάτων απορροής λυμάτων στο Παρίσι. Την ίδια περίοδο, η επιδημία χολέρας που ξέσπασε στο Λονδίνο έδωσε το έναυσμα για την καλύτερη κατανόηση των αιτιών μετάδοσης των μολυσματικών ασθενειών, σε συνάφεια με τις συνθήκες που επικρατούσαν στις πόλεις, επαναπροσδιορίζοντας και το ρόλο του αστικού σχεδιασμού.
Το δεύτερο άρθρο, «The epidemics behind urban planning: The welfare state», θίγει το ζήτημα των συνθηκών διαβίωσης των εργατικών τάξεων στις περισσότερες πόλεις του βιομηχανοποιημένου Βορρά. Ο συγγραφέας φέρνει το παράδειγμα της Ολλανδίας των αρχών του 20ου αιώνα, η οποία ψήφισε νόμο που έδινε στους δήμους τη δυνατότητα να θεσπίσουν ακόμη και ειδικά χρηματοδοτικά εργαλεία για την πρόσβαση όλων στην κατοικία. Στον πυρήνα του σχετικού σχεδιασμού βρισκόταν η πολιτική παραδοχή πως και τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα έχουν δικαίωμα σε επαρκή, προσιτή πρόσβαση στην κατοικία, οπότε είναι ο ρόλος του κράτους να τη διασφαλίσει.
Ενεργό ρόλο διαδραμάτισε το κράτος και κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919-1933), χρηματοδοτώντας σωματεία, οργανισμούς και τοπικές αρχές για την ανέγερση νέων κατασκευών. Ο αστικός σχεδιασμός του Βερολίνου της δεκαετίας του 1920 διαμορφώθηκε από τον Martin Wagner, ο οποίος ήταν υπέρμαχος του Neues Bauen. Ο Wagner εισήγαγε στο σχεδιασμό χώρους πρασίνου, που θα μπορούσαν να χαλαρώσουν τις σφιχτές –έως τότε– δομές της μεγαλούπολης, επιτρέποντας την καλύτερη κυκλοφορία του αέρα και τη δημιουργία περιοχών για ψυχαγωγία, ενώ υπήρξε από τους πρώτους εισηγητές της αποκέντρωσης και της ανάπτυξης του σχεδιασμού στα περίχωρα, ώστε να ελεγχθεί η πληθυσμιακή εξάπλωση ή/και υπερσυγκέντρωση στο κέντρο της πόλης.
Ο αρχιτέκτονας Bruno Taut ήταν ο κύριος εκφραστής του κινήματος του Neues Bauen, το οποίο άλλαξε ριζικά το κυρίαρχο υπόδειγμα: Αρχίζουν, έτσι, να χτίζονται λειτουργικά διαμερίσματα σε προσιτές τιμές, που περιτριγυρίζονται από πράσινο. Παράλληλα, ο Hannes Meyer, διευθυντής της Σχολής του Bauhaus από το 1928 μέχρι το 1930, είχε παρόμοια στοχοθεσία: Ο Meyer, ο οποίος θεωρούσε εαυτόν μαρξιστή, ήταν προσηλωμένος στην ιδέα ενός συνεργατικού κινήματος, το οποίο είχε στον πυρήνα του την ευεξία των κατοίκων. Η άνοδος των Ναζί στην εξουσία το 1933 σηματοδότησε το τέλος του κινήματος και όσων επιτευγμάτων είχαν ως τότε σημειωθεί.
Την ίδια χρονιά, το 1933, έλαβε χώρα στην Ελλάδα το 4ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, με τίτλο «Λειτουργική Πόλη» (Functional City). Δέκα χρόνια αργότερα προέκυψε η «Χάρτα των Αθηνών» (Athens Charter), η οποία ενσωμάτωνε αρκετά από τα συμπεράσματα του συνεδρίου σχετικά με την υγιεινή διαβίωση. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε τη βάση της διαμόρφωσης του αστικού σχεδιασμού κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οδηγώντας σε αντίρροπα αποτελέσματα: Από ιδανικές περιοχές κατοίκησης μέχρι γειτονιές-περιοχές στις οποίες κυριαρχούσε ο κοινωνικός διαχωρισμός.
Σήμερα, με αφορμή τη νέα συνθήκη στην οποία καλούνται να προσαρμοστούν οι κοινωνίες, η συζήτηση για τους δημόσιους χώρους και τον αστικό σχεδιασμό στρέφεται στο παρελθόν, ώστε να εμπλουτίσει με θεωρητικά εργαλεία το σχεδιασμό σύγχρονων δημόσιων πολιτικών. Παρά το γεγονός ότι μέχρι πρότινος οι επιδημίες είχαν σβηστεί από τη συλλογική μνήμη, η υγειονομική διάσταση του αστικού σχεδιασμού και η κατοχύρωση του κοινωνικού δικαιώματος στην κατοικία βρίσκονται συγχρόνως στον πυρήνα του σύγχρονου σχεδιασμού και αποτελούν πολιτικές παραμέτρους που πρέπει να συνεκτιμώνται.
Ως εκ τούτου, το δικαίωμα στην υγιεινή διαβίωση και ο ρόλος του κράτους πρόνοιας στην διασφάλιση αξιοπρεπούς κατοικίας για όλους βρίσκονται διαχρονικά στο προσκήνιο των στεγαστικών αιτημάτων και διεκδικήσεων.
[1] Βαΐου, N. & Χατζημιχάλης, K. 2012. «Ο χώρος στην αριστερή σκέψη», Αθήνα, Νήσος και Ίδρυμα Νίκος Πουλαντζάς.
Διαβάστε ακόμη:
