Ανάλυση της Ελένης Γεωργίου, MSc Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο – Το κείμενο περιλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος «ΜΜΕ & κορονοϊός» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
Άλλαξαν πολλά στη ζωή μας τους τελευταίους μήνες. Ένας φονικός ιός έκανε την εμφάνισή του ψάχνοντας να παρασιτήσει σε σώματα. Οι άνθρωποι που νόσησαν είχαν διαφορετικό φύλο, καταγωγή, χρώμα, θρησκεία και κοινωνική τάξη. Χιλιάδες οι νεκροί, παγκόσμια η κρίση που κλόνισε ιδιαίτερα τον απροετοίμαστο «δυτικό» κόσμο.
Απέναντι στον φόβο του θανάτου, κυβερνήσεις, κράτη και πολίτες έκαναν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, «αυτό που έπρεπε»: μέτρα προστασίας, υγειονομικά πρωτόκολλα, περιορισμός των μετακινήσεων και εγκλεισμός στο σπίτι. Στην Ελλάδα, το «Μένουμε Σπίτι» αποτελεί πλέον την πιο μοδάτη φράση της χρονιάς. Αυτό βέβαια, για όσους είχαν σπίτι.
Διότι υπάρχουν συνάνθρωποί μας που δεν μπόρεσαν να τηρήσουν αυτό το μέτρο, είτε γιατί μένουν στο δρόμο είτε γιατί μένουν σε δομές, ξεριζωμένοι από τον τόπο τους, καταδικασμένοι σε ένα φαύλο κύκλο ξενιτιάς τον οποίο δεν επέλεξαν. Εδώ θα μιλήσουμε για αυτούς τους τελευταίους, για τους πρόσφυγες που ζούσαν και εξακολουθούν να ζουν σε άθλιες συνθήκες σε κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης και σε camps, και θα τους δούμε όπως τους είδαν τα συστημικά Μέσα σε όλη τη διάρκεια της πανδημίας.
Το προσφυγικό ζήτημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη χώρα μας και με τις χώρες της Μεσογείου. Είναι ο κόμβος που συνδέει της χώρες της Αφρικής και της Ασίας με την Ευρώπη. Έτσι, σε κάθε γεωπολιτική ανακατάταξη ή πολεμική σύρραξη, οι χώρες της Μεσογείου υποδέχονται ανθρώπους, τους οποίους οι πολιτικές επιλογές των λίγων και ισχυρών αναγκάζουν να ξεριζωθούν βίαια από τους τόπους τους και να αναζητήσουν ένα ασφαλέστερο μέλλον στην Ευρώπη. Η αλλαγή που συντελέστηκε τα τελευταία χρόνια ήταν ότι η Ευρώπη αποφάσισε πως δεν έχει θέση για τις προσφυγικές ροές που δημιουργήθηκαν από τον πόλεμο στη Συρία. Έκλεισε τα σύνορά της, αφήνοντας τις χώρες υποδοχής του Νότου να τα βγάλουν πέρα μόνες, με τις ροές να αυξάνονται με προοδευτικό ρυθμό και τους ανθρώπους να εγκλωβίζονται σε ένα μέρος που δεν είχαν επιλέξει. Τα νησιά και ορισμένες περιοχές της Ελλάδας σήκωσαν το βάρος της κρίσης και κατόρθωσαν, όχι μόνο να στηρίξουν τους πρόσφυγες, αλλά και να τους προσφέρουν μια υποτυπώδη έστω ένταξη στις τοπικές κοινωνίες. Παράλληλα, η τότε κυβέρνηση, παρά τις όποιες ανεπάρκειες στη χάραξη πολιτικής για το προσφυγικό, αντιμετώπισε το ζήτημα στην ανθρώπινή του διάσταση και έδινε προτεραιότητα στην κουλτούρα της αποδοχής, της ένταξης και της αλληλοβοήθειας. Η κατάσταση άλλαξε τον Ιούλιο του 2019. Η νέα κυβέρνηση είχε υποσχεθεί, προεκλογικά ακόμη, «λύσεις» για το προσφυγικό, με αποσυμφόρηση των δομών στα νησιά, επαναπροωθήσεις προς την Τουρκία και, όπου χρειαζόταν, με μικρές ενέσεις αυταρχισμού, γιατί, σύμφωνα με τη φιλοσοφία της, οι πρόσφυγες ήταν η αιτία πολλών δεινών στη χώρα και είχε έρθει η ώρα «να στηρίξουμε τους Έλληνες». Με αυτή την αυταρχική, συντηρητική και ακροδεξιά ρητορική απευθύνθηκε στους ψηφοφόρους της και εντέλει κέρδισε τη μάχη των εκλογών. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτή η ρητορική ήταν κυρίαρχη στον τότε κυβερνητικό λόγο το 2014 και τα αποτελέσματά της ολέθρια και θανατηφόρα για τους πρόσφυγες που πνίγονταν στο Αιγαίο.
Ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης υπήρξε καταλυτικός σε όλη τη διάρκεια της λεγόμενης προσφυγικής κρίσης. Τα συστημικά Μέσα είχαν πάρει άμεσα θέση: το προσφυγικό είναι ένα πρόβλημα που δεν θέλουμε στην αυλή μας. Οι τρόποι κάλυψης του προσφυγικού συνεπώς κινούνταν σε αυτό το μοτίβο, αλλά και στην προσπάθεια διαχωρισμού των προσφύγων από τους γηγενείς με υποβόσκοντα ρατσιστικά χαρακτηριστικά. Η ειδησεογραφία και οι ανταποκρίσεις που έρχονταν από τις δομές των προσφύγων στόχευαν στα πιο σκιώδη συναισθήματα, στο φόβο, την οργή και το θυμό. Οι πρόσφυγες έγιναν οι φταίχτες μιας σειράς ανεξήγητων καταστάσεων, έγιναν εγκληματίες, βιαστές και απατεώνες έγιναν αυτοί που δεν είχαν καμία δουλειά εδώ. Τα Μέσα άρχισαν να υφαίνουν το δίχτυ του φόβου και της οργής, ότι για τα προβλήματα του Έλληνα φταίει ο ξένος, ο «άλλος».
Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι η στάση των μέσων ενημέρωσης απέναντι στο προσφυγικό ζήτημα δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα διαμόρφωσης κοινής γνώμης με ξενοφοβικά χαρακτηριστικά είναι το αγαπημένο δίκτυο του προέδρου Τραμπ FOX news. Η ισλαμοφοβική ρητορική του καναλιού και η εμμονή με το χτίσιμο του τείχους στα σύνορα με το Μεξικό τροφοδοτούν τα ανεκδιήγητα tweets του αμερικανού προέδρου, ενώ οι αδιανόητες θεωρίες του Τραμπ διευκολύνουν το Μέσο να διασπείρει ανερυθρίαστα χιλιάδες fake news. Μέσα από αυτή την πρακτική γεννιέται ένας φαύλος κύκλος χειραγώγησης ο οποίος είναι πολύ δύσκολο να σπάσει και τείνει να διαμορφώνει, όχι μόνο γνώμη, αλλά και συνειδήσεις.
Η ίδια στρατηγική ακολουθήθηκε και την περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού. Αυτή η νέα κατάσταση που επέφερε δομικές αλλαγές στη ζωή και την κοινωνικοποίησή μας, αποδείχτηκε χρυσή ευκαιρία για τα Μέσα να θέσουν την ατζέντα τους υπό το πρίσμα του φόβου και του αδιεξόδου που βίωναν οι πολίτες σε συλλογικό επίπεδο. Ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα, το προσφυγικό, μπορούσε τώρα να παρουσιαστεί σύμφωνα με τη νέα κυβερνητική ατζέντα στη βάση του φόβου για τον ξένο.
Στο κείμενο αυτό θα αναφερθούμε σε δύο προσφυγικές δομές της Ελλάδας οι οποίες συγκέντρωσαν το ενδιαφέρον των Μέσων:
Ριτσώνα
Στα τέλη Μαρτίου, μία έγκυος γυναίκα από την προσφυγική δομή της Ριτσώνας που είχε μεταφερθεί σε νοσοκομείο της Αθήνας για να γεννήσει, βρέθηκε θετική στον COVID-19. Αυτό ήταν το σημείο χωρίς επιστροφή για το σύνολο των προσφύγων που διέμεναν στη δομή. Πηχυαίοι τίτλοι με λέξεις όπως «συναγερμός», «αγωνία», «εγρήγορση», καθώς και με την πολυαγαπημένη λέξη «κρούσματα» άρχισαν να ξεφυτρώνουν σε χρόνο ρεκόρ. Οι κινητές μονάδες του ΕΟΔΥ έσπευσαν για ελέγχους και η απομόνωση των δομών σε καθεστώς καραντίνας πραγματοποιήθηκε άμεσα. Χαρακτηριστική και η δήλωση Μηταράκη ότι συνεργάζεται με την τοπική αυτοδιοίκηση για περιορισμό των κρουσμάτων στα hot- spots. Λίγες μέρες αργότερα, νέος «συναγερμός» έρχεται να προστεθεί στην κινδυνολογία των Μέσων: μετανάστες από τη δομή της Ριτσώνας το έσκασαν από τη δομή με αποτέλεσμα η αστυνομία να εξαπολύσει ανθρωποκυνηγητό για να τους εντοπίσει. Εξάλλου, όπως σημειώνουν τα Μέσα σε όλους τους τόνους, τα hot spots χαρακτηρίζονται υγειονομικές βόμβες, αφού οι συνθήκες διαβίωσης στα κέντρα μεταναστών ευνοούν τη μεταδοτικότητα του κορονοϊού. Και εδώ προκύπτουν κάποια εύλογα ερωτήματα. Σύμφωνα με τους ειδικούς, ο ιός COVID-19 βρίσκεται στην κατηγορία των ιών που προσβάλλουν το ανώτερο αναπνευστικό και η μετάδοσή του μπορεί να γίνει πολύ εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο ιός δεν κάνει διακρίσεις με βάση το φύλο, το χρώμα, τη θρησκεία και την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει ο καθένας. Γιατί ωστόσο τα Μέσα κάνουν λόγο για τους πρόσφυγες ως τη βασικότερη πηγή μετάδοσης του ιού; Και γιατί σπέρνουν το φόβο στους πολίτες, ότι αυτοί από τους οποίους κινδυνεύουν είναι μια μικρή μερίδα ανθρώπων, στους οποίους δεν έχουν δοθεί τα απαραίτητα μέσα προφύλαξης; Μήπως γίνεται η κρίση ευκαιρία για τα Μέσα να χαρακτηρίσουν ανεπιθύμητους τους πρόσφυγες, χωρίς να χαρακτηριστούν ρατσιστές και ξενοφοβικοί και να υπερασπιστούν την πολιτική της κυβέρνησης απέναντι στο προσφυγικό;
Κρανίδι
Μία ακόμη δομή που συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας λόγω θετικών κρουσμάτων από τον κορονοϊό ήταν η δομή στο Κρανίδι. Οι εικόνες από το Κρανίδι που προβάλλονταν στα δελτία των 8 ήταν ακόμη πιο αποκαλυπτικές της στόχευσης των Μέσων. Οι εικόνες με κλιμάκια του ΕΟΔΥ που σε συνεργασία με τον στρατό έστηναν αντίσκηνα έξω από τη δομή παραπέμπουν σε μια εμπόλεμη κατάσταση που προκαλεί την εύλογη αγωνία και τον φόβο των πολιτών. Δοκιμασμένη συνταγή θα έλεγε κανείς η καλλιέργεια της εντύπωσης του επικίνδυνου ξένου. Τραγελαφική είναι στην περίπτωση αυτή και η διάδραση με τους κατοίκους της περιοχής. Δημοσιεύματα που πληροφορούσαν ότι στη δομή υπήρχαν γυναίκες που εκδίδονταν σε πελάτες στα γύρω χωριά και τώρα οι «φιλήσυχοι» πολίτες ανησυχούσαν μήπως βρεθούν θετικοί στον ιό, άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους. Το χαρακτηριστικό στοιχείο των δημοσιευμάτων είναι ότι η κατηγορία βάραινε τις γυναίκες που εκδίδονταν (μόνες;) και ποτέ τους πολίτες που δέχονταν τις υπηρεσίες τους, γιατί αν είσαι πρόσφυγας και προσπαθείς να επιβιώσεις αποτελείς κίνδυνο, ενώ αν είσαι γηγενής και εκμεταλλεύεσαι τον αγώνα για επιβίωση, είσαι «φιλήσυχος πολίτης». Στο μεταξύ, όσο ο κίνδυνος της πανδημίας υποχωρούσε και άρχιζε η σταδιακή άρση των μέτρων, η δομή και οι πρόσφυγες άρχισαν να παρουσιάζονται ως ανασταλτικός παράγοντας για τον τουρισμό. Τα ρεπορτάζ με μαρτυρίες των κατοίκων ότι οι πρόσφυγες απειλούν τον τουρισμό και εμποδίζουν τους τουρίστες να έρθουν στην περιοχή μπορεί να ακούγονται μετά από σκέψη ως κενά περιεχομένου, αλλά η επίκληση του συναισθήματος του φόβου αποτελεί επένδυση για τα Μέσα και φαίνεται ότι πετυχαίνουν στη διαμόρφωση της αντίληψης ότι για την υποχώρηση του τουρισμού είναι υπεύθυνοι οι πρόσφυγες και όχι η πανδημία.
Ας σημειωθεί εδώ ότι παρ’ όλη τη ρητορική που αναπτύχθηκε εν μέσω πανδημίας για τους πρόσφυγες που διέμεναν σε δομές, η πολιτεία, πέρα από το να αριθμεί κρούσματα, νοσούντες και θανόντες, δεν έκανε καμία κίνηση για τον εξανθρωπισμό των δομών και για τη βελτίωση του τόπου ζωής των προσφύγων. Οι διαμένοντες συνέχισαν να στοιβάζονται, να μην έχουν πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό και να πνίγονται στα σκουπίδια, όσο τα σποτ της πολιτικής προστασίας προσκαλούσαν τους πολίτες να τηρούν τις αποστάσεις, να μένουν στο σπίτι και να τηρούν όλους του κανόνες υγιεινής. Οι πρόσφυγες παρέμειναν αόρατοι.
Τελικά, ο μαραθώνιος εναντίον των προσφύγων απέδωσε καρπούς. Πολύ λίγοι ήταν αυτοί που ενοχλήθηκαν με την τελευταία απόφαση του υπουργείου μετανάστευσης ότι από την πρώτη Ιουνίου ξεκίνησε η σταδιακή αποχώρηση 11.237 ατόμων από τα διαμερίσματα του προγράμματος «ESTIA», τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης, τις δομές φιλοξενίας της ενδοχώρας και τις θέσεις υποδοχής σε ξενοδοχεία του προγράμματος «Filoxenia». Οι τύχες των ανθρώπων, που για κάποια Μέσα ήταν υπεύθυνοι για την εξάπλωση της πανδημίας, δεν ενδιαφέρουν κανέναν και η αντίληψη ότι όσο δεν είναι κοντά μας η ζωή μας είναι ευκολότερη φαίνεται να κυριαρχούν με τη διαρκή υπενθύμιση των Μέσων προς αυτή την κατεύθυνση.
Η πανδημία λοιπόν, που μπήκε στη ζωή μας ξαφνικά, προσβάλλοντάς μας δυνητικά όλους, έγινε ευκαιρία να επιστρατευτούν στον δημόσιο λόγο οι πιο μισαλλόδοξες αντιλήψεις και η απόδοση ευθυνών να στραφεί σε εντελώς λάθος δρόμο. Και αυτή δεν είναι μία πρακτική που ακολουθείται μεμονωμένα στη χώρα μας, αλλά ένα παγκόσμιο φαινόμενο το οποίο φαίνεται να λαμβάνει επικίνδυνες διαστάσεις. Το θετικό είναι ότι υπάρχει μερίδα κόσμου που αντιστέκεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι Αμερικανοί πολίτες που εδώ και μέρες στέλνουν το δικό τους μήνυμα απέναντι στην κυριαρχία του ρατσιστικού και φυλετικού μίσους.
