Ανάλυση της Άννας Καραστάθη, Συνδιευθύντριας, Φεμινιστικό Αυτόνομο Κέντρο Έρευνας, Μεταδιδακτορικής ερευνήτριας, TRANSCITY: Space, Gender, and Transitions in Athens, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών – Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #4 – Eλληνικό #ΜeToo & δημόσιος λόγος» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ → 

Η σειρά καταγγελιών έμφυλης και σεξουαλικής βίας που συγκροτούν το #MeToo στον ελληνικό χώρο έχει ανοίξει τη δημόσια συζήτηση για ένα φαινόμενο το οποίο, παρά την πανταχού παρούσα ύπαρξή του, κατασκευάζεται συνεχώς ως «αόρατο». Η συστηματική συσκότιση και αποσιώπηση της έμφυλης βίας στις ετεροπατριαρχικές κοινωνίες αποτελεί, όχι μόνο καίριο εμπόδιο στην καταγγελία συγκεκριμένων περιστατικών, αλλά και μηχανισμό της αναπαραγωγής της βίας. Παραδόξως, όμως, η προσταγή να «σπάσουν τη σιωπή» άτομα που έχουν δεχτεί βία δύναται να αναπαράγει ακριβώς την αποσιώπηση του ίδιου του φαινομένου που υποτίθεται ότι αναδεικνύει.

Ενώ τα άτομα που έχουν δεχτεί βία καλούνται να μιλήσουν, στην πραγματικότητα την ευθύνη για τη «σιωπή» -αν υπάρχει, όντως, σιωπή- τη φέρουν όχι οι επιζούσες, επιζώντα και επιζώντες της βίας. Τη φέρουν, όπως φέρουν και την αποκλειστική ευθύνη για τη διαπροσωπική βία, οι κοινωνικά ενδυναμωμένοι θύτες οι οποίοι την ασκούν. Οφείλουν να μιλήσουν στο πλαίσιο ανάληψης ευθύνης, αναστοχασμού και προσπάθειας επανόρθωσης και επούλωσης των τραυμάτων που οι ίδιες τους οι πράξεις έχουν προκαλέσει. Φυσικά, όπως γνωρίζουμε, αυτό δεν συμβαίνει γενικά, έως σχεδόν ποτέ.

Έχουν επίσης ευθύνη να «σπάσουν τη σιωπή» και οι ηθικοί αυτουργοί της βίας: φυσικά πρόσωπα που συγκαλύπτουν και ενθαρρύνουν τη συγκάλυψη στο εργασιακό, στο οικογενειακό, στο φιλικό, ή στο μαθησιακό περιβάλλον. Στο λεωφορείο, οι επιβάτες που συχνά στρέφουν τη ματιά τους στην άλλη κατεύθυνση. Εικάζεται πως γύρω από τον κάθε κακοποιητή υπάρχει ένα κύκλωμα που του προσφέρει κατανόηση, προστασία και ανοχή, αν όχι φροντίδα, επιβράβευση και προνόμιο. Απώτερη ευθύνη έχουν οι θεσμοί που δομούν, επιτρέπουν και κανονικοποιούν πολλαπλές μορφές βίας εις βάρος των έμφυλα, φυλετικά και ταξικά καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων. Πολλά άτομα που έχουν δεχτεί βία, όχι μόνο δεν έχουν απομείνει σιωπηλά, αλλά μάχονται στην καθημερινότητα να αναγνωριστεί η βία ως τέτοια και να δοθεί κοινωνική σημασία στην επιβίωσή τους. Απλά συνήθως δεν ακούγονται. Πνίγονται οι μαρτυρίες τους μέσω της επιστημολογικής βίας (Dotson, 2011). Άρα, αν το ζήτημα είναι να σπάσουμε κάτι, αντί για τη σιωπή θα έπρεπε να σπάσουμε την αποσιώπηση.

Όσο λυτρωτική και ενδυναμωτική είναι «η μετατροπή της σιωπής σε λόγο και δράση» (Lorde, 1983) και όσο σημαντικό είναι οι επιζούσες/επιζώντα/επιζώντες της βίας να μπορέσουν να εξωτερικεύσουν τα βιώματά τους, να ακουστούν και να λάβουν υποστήριξη, φροντίδα και επανορθωτική δικαιοσύνη, τόσο απαραίτητο είναι να μάθουμε να αφουγκραζόμαστε τη σιωπή, μια κοινωνικά (και συχνά νομικά) επιβεβλημένη συνθήκη. Αποτελεί πτυχή της ίδιας της βίας. Άρα, το πρόβλημα της βίας -αν όντως στόχος είναι να απελευθερώσουμε τα άτομα που τη βιώνουν- δεν λύνεται με την παρότρυνση «μιλήστε», ιδιαίτερα όταν η παρότρυνση προέρχεται από τους ίδιους συστημικούς μηχανισμούς και θεσμούς που προάγουν τη βία. Αντ’ αυτού, υποστηρίζουμε τη δυνατότητα να μιλήσουν οι αδερφές/τα αδέρφια μας με την ενσώματη προσπάθεια να ακούσουμε τον ήχο της σιωπής. «Αδερφή μου σε πιστεύω», λέει το διεθνικό φεμινιστικό ρητό. Σε πιστεύω όχι μόνο όταν μιλάς, αλλά και πριν, ή χωρίς να μιλήσεις.

Σε μια κυνική κίνηση οικειοποίησης του «από τα κάτω» χαρακτήρα του #MeToo και σαφούς προσπάθειας κινηματικής αποδυνάμωσής του, η Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (μετονομασμένη και επαγόμενη, από το 2019, στο Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων) αναρτά ενημερωτική ιστοσελίδα που –πέραν της διαφήμισης τηλεφωνικών γραμμών και συνοπτικών ορισμών (τριών εννοιών: του βιασμού, της ενδοοικογενειακής βίας και της σεξουαλικής παρενόχλησης)- περιέχει μόνο γραφιστικά που επαναλαμβάνουν τα εξής μηνύματα: «δεν είσαι μόνη»/«δεν είσαι μόνος», «μαζί σπάμε τη σιωπή», «ως εδώ», «σπάσε τον φόβο, σπάσε τη σιωπή»… (ΓΓΔΟΠΙΦ, 2021α). (Τα ίδια γραφιστικά εμφανίζονται σε συλλεκτικά γραμματόσημα χάρη σε συνεργασία με τα ΕΛΤΑ [ΓΓΔΟΠΙΦ, 2021β].) Επιπρόσθετα, ενημερώνει: «Σύντομα θα υπάρχουν ανακοινώσεις για πρωτοβουλίες που σκοπό έχουν να βοηθήσουν τον καθένα και την καθεμία να αντιδράσει σε κάθε μορφή παρενόχλησης και κακοποίησης» (έμφαση στο πρωτότυπο). Λες και πρόκειται για μια ξαφνική, απρόβλεπτη κατάσταση -μια ακόμα «κρίση»- στην οποία σπεύδει, αλλά δυσκολεύεται το κράτος να αντενεργήσει. Λες και μπορούμε να περιμένουμε άλλο. Λες και περιμένουμε από το ίδιο κράτος που συστημικά αναπαράγει τη βία να πρωτοστατήσει στην εξάλειψή της.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας (παγκοσμίως) διαφάνηκε πως η εντολή «μένουμε σπίτι» χωρίς καμία κρατική ή κοινωνική μέριμνα για τη συστηματική ενδοοικογενειακή κακοποίηση (Σπαθαρά, 2020) έθεσε σε οξύ κίνδυνο γυναίκες, λεσβίες, γκέι, τρανς, ίντερσεξ και κουήρ άτομα (ιδιαίτερα ανήλικα άτομα), εφήβους και παιδιά (γενικότερα) (Κουφονικολάκου, 2020), ηλικιωμένα άτομα και άτομα με αναπηρία, αλλά και εσώκλειστες οικιακές βοηθούς -συχνά προσφύγισσες και μετανάστριες με επισφαλές νομικό καθεστώς. Όταν, μέσω φεμινιστικών κινηματικών πρωτοβουλιών (Καμία Ανοχή, 2020) η «πανδημία» της έμφυλης βίας αναδείχθηκε, η απάντηση της Γενικής Γραμματείας ήταν να διευκρινίσει ότι «Μένουμε σπίτι αλλά δεν μένουμε σιωπηλές. Η παραμονή στο σπίτι δεν σημαίνει ανοχή στη βία» (ΓΓΔΟΠΙΦ, 2020· βλ. General Secretariat, 2020, σ. 47). Δεδομένης της απομόνωσης των επιζουσών βίας συχνά στο ίδιο σπίτι με τον κακοποιητή τους -αποτέλεσμα του μόνου ουσιαστικού μέτρου «ασφάλειας» που πήρε η κυβέρνηση κατά την πανδημία- η συμβουλή η ίδια (να καλέσεις τη γραμμή SOS 15900 ή -«εάν δεν μπορείς να μιλήσεις»- να στείλεις μέιλ στο [email protected]) (ΓΓΔΟΠΙΦ, 2020), όσο καλοπροαίρετη, δύναται να είναι επικίνδυνη.

Όπως έχει σημειωθεί στη διεθνή βιβλιογραφία, ο κίνδυνος της τιμωρητικής βίας και δη της γυναικοκτονίας πολλαπλασιάζεται όταν ένας ενδοοικογενειακός θύτης αντιλαμβάνεται τις προσπάθειες διαφυγής του θύματός του. Πρόσφατη μελέτη που διεξήχθη στον Καναδά ανέδειξε ανάμεσα στους δύο υψηλότερους παράγοντες κινδύνου της ενδοοικογενειακής δολοφονίας (1) το ιστορικό ενδοοικογενειακής βίας του θύτη κατά του θύματος (73%) και (2) τον πραγματικό ή σε εξέλιξη χωρισμό του ζευγαριού (70%) (Dawson & Piscitelli, 2017, σ. 5). Το δεύτερο-κυματικό φεμινιστικό κίνημα δημιούργησε στρατηγικές ασφαλούς εξόδου με την υποστήριξη δικτύων και καταφύγιων σε μυστικές τοποθεσίες για γυναίκες που εγκατέλειψαν τους κακοποιούς τους. Ακριβώς επειδή, χωρίς υποστήριξη και βοήθεια, σε ορισμένες περιπτώσεις είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να φύγεις. Παρ’ όλα αυτά, η πιο συνηθισμένη, κοινότοπη ερώτηση που συνέχεια αναπαράγεται και στα ΜΜΕ -μετά το «γιατί δεν μίλησες νωρίτερα;»- που αποσκοπεί στο να προβάλει πάνω στο θύμα ή την ευθύνη της κακοποίησής του ή την αύρα της αναξιοπιστίας που αμέσως όταν μιλήσουν περιβάλλει τις επιζούσες έμφυλης και σεξουαλικής βίας είναι: «και γιατί δεν έφυγες;».

Αφανίζοντας την ευθύνη του κράτους για τις επιπτώσεις των ίδιων των υγειονομικών μέτρων που έχει επινοήσει και την εσκεμμένη συρρίκνωση κοινωνικής φροντίδας, βλέπουμε στο «Μένουμε σπίτι αλλά δεν μένουμε σιωπηλές» τη μετατόπιση του βάρους της αντιμετώπισης της βίας -αλλά και του ιού- στα ίδια τα υποκείμενα που πλήττονται από αυτή. Η ίδια η προσταγή -«Μένουμε σπίτι αλλά δεν ανεχόμαστε τη βία»- εάν ήταν εφικτή, σίγουρα παραπλανεί μέσω της χρήσης του πρώτου προσώπου πληθυντικού.

Η διαπροσωπική βία, η οποία είναι στο επίκεντρο του #MeToo, αποτελεί συνάρτηση δομικών, θεσμικών, επιστημολογικών και αναπαραστιακών μορφών βίας, τις οποίες παράγουν συνυφασμένα συστήματα καταπίεσης και προνομίου. Η έμφυλη βία αναπαράγεται μέσω διαπροσωπικών σχέσεων εξουσίας που δεν αποτελούν εξαίρεση ή αποστροφή από την κανονικότητα. Αντιθέτως, εξασφαλίζουν τον λειτουργικό κανόνα, το άρρητο κοινωνικό συμβόλαιο, την ιεραρχική δομή αυτής και κάθε ετεροπατριαρχικής, φυλετικά καπιταλιστικής, εθνικής κοινωνίας.

Δεν είναι μόνο χρονική σύμπτωση που το #MeToo στην Ελλάδα εκτυλίσσεται ταυτόχρονα με την ευρεία κινητοποίηση ενάντια στην αστυνομική βία και την κρατική καταστολή στα πανεπιστήμια, τους δρόμους, τις πλατείες και τις γειτονιές, στον έβδομο όροφο της ΓΑΔΑ και στα κρατητήρια, τις φυλακές και τα κέντρα κράτησης προσφύγων και μεταναστών, τα υδάτινα και χερσαία σύνορα. Η διαθεματική ανάλυση της βίας (Crenshaw, 1991) δεν αφορά μόνο στη διασταύρωση φύλου, εθνικότητας, φυλής, σεξουαλικότητας, τάξης, πολιτικού καθεστώτος, αναπηρίας, ηλικίας και άλλων αξόνων καταπίεσης και προνομίου· η διαθεματικότητα επίσης φέρνει στο προσκήνιο την αδιάρρηκτη συνύφανση δομικών, θεσμικών, αναπαραστατικών, επιστημολογικών και διαπροσωπικών μορφών βίας (INCITE!, 2016). Πρόκειται για κινηματική πρόκληση κομβικής σημασίας του πώς θα γεφυρώσουμε διακριτές, ως τώρα, διεκδικήσεις οι οποίες, όμως, αφορούν στα συνυφασμένα συστήματα καταπίεσης που αναπαράγει η βία σε όλες τις εκφάνσεις της -είτε η σεξουαλική παρενόχληση από εργοδότη, είτε ο βιασμός από αστυνομικό, είτε η πολιτική των επαναπροωθήσεων, του φυλετικού διαχωρισμού και της μαζικής κράτησης και φυλάκισης.

Η αδυναμία να κατανοήσουμε το φαινόμενο της έμφυλης και σεξουαλικής βίας οφείλεται, παραδόξως, όχι στο ότι είναι απόκρυφη, σπάνια, μυστηριώδης, ή «σιωπηλό» φαινόμενο. Αντιθέτως, αδυνατούμε να κατανοήσουμε τι είναι η έμφυλη βία επειδή αποτελεί ατμόσφαιρα: πανταχού παρούσα, ταυτόχρονα ασφυκτική και τετριμμένη, αιφνιδιαστική και ρωγματική (Καραστάθη, 2018). Θεωρώ ότι μόνο μέσω μιας διαθεματικής φεμινιστικής οπτικής, μόνο μέσω ενός καταργητικού φεμινιστικού συλλογικού αγώνα (Davis, 2018), μπορούμε να μεταβούμε από την αδυναμία μας να κατανοήσουμε την έμφυλη βία στο να την καταστήσουμε αδιανόητη (Kaba στο Jaffe, 2017).

 

Παραπομπές:

Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. (2020). https://www.isotita.gr

Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. (2021α). #MeTooGreece. https://metoogreece.gr

Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. (2021β). Δελτίο Τύπου: Τα ΕΛΤΑ υποστηρίζουν το #metoogreece.

Καμία Ανοχή. (2020). Το Σπίτι Δεν Είναι Ασφαλές Για Όλες/Home Is Not Safe For All.

Καραστάθη, Α. (2018). Η ατμοσφαιρικότητα της βίας υπό συνθήκες συνυφασμένων κρίσεων. Φεμινιστιqά 1 σσ. 6-15.

Κουφονικολάκου, Θ. (Απρίλιος 2020). Το Πρόβλημα της Ενδοοικογενειακής Βίας σε Βάρος Παιδιών: Πριν, Κατά τη Διάρκεια και Μετά την Κρίση του Κορονοϊού. ΕΝΑ. Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών.

Σπαθαρά, Εύα. (07 Δεκεμβρίου 2020). «Είναι απαίσιο να γυρνάς σπίτι»: Πανδημία, εγκλεισμός και έμφυλη βία. ΕΝΑ. Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών.

Crenshaw, K. W. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color. Stanford Law Review 43(6), σσ. 1241-1299.

Davis, A. (2018). Φεμινισμός της Κατάργησης. Θεωρίες και Πρακτικές του Καιρού μας. Ενδέκατη Ετήσια Διάλεξη στη Μνήμη του Νίκου Πουλαντζά (2017). Αθήνα: Νήσος.

Dawson, M. & Piscitelli, Α. (2017). Risk Factors in Domestic Homicides: Identifying the Common Clusters in the Canadian Context. Journal of Interpersonal Violence 1-12.

Dotson, K. (2011). Tracking Epistemic Violence, Tracking Practices of Silencing. Hypatia: A Journal of Feminist Philosophy 26(2), σσ. 236-257.

General Secretariat for Family [and Demographic] Policy and Gender Equality. (2020). 1st Annual Report on Violence Against Women. Athens: Ministry of Labour and Social Affairs.

INCITE! Women of Color Against Violence. (2016). Color of Violence: The INCITE! Anthology (2η έκδοση). Ντάραμ: Duke University Press.

Jaffe, S. (17 Οκτωβρίου 2017). From ‘Me Too’ to ‘All of Us’: Organising to End Sexual Violence Without Prisons. In These Times.

Lorde, A. (1983). The Transformation of Silence into Language and Action. Στο Sister Outsider: Essays and Speeches. Καλιφόρνια: The Crossing Press.