(*) Bauhaus: Καλλιτεχνική κίνηση του μεσοπολέμου που επηρέασε σημαντικά τη σύγχρονη τέχνη, την αρχιτεκτονική και το βιομηχανικό σχεδιασμό 

 

Μια πρώτη προσπάθεια κατανόησης και κριτικής προσέγγισης μιας πτυχής του ευρωπαϊκού μέλλοντος – μια πλοήγηση στο «άδυτο» της διαμόρφωσης των πολιτικών της ΕΕ.

Α. Εισαγωγή

Όταν ερχόμαστε σε επαφή με την εμφάνιση μιας νέας ευρωπαϊκής πολιτικής, είμαστε συνηθισμένοι αυτή να ξεκινά  από την παρουσίαση και τεκμηρίωση της ανάγκης (needs analysis) που η νέα αυτή πολιτική προτίθεται να αντιμετωπίσει. Και πάντα ακολουθεί το νήμα της θεσμικής εξέλιξης που έχει οδηγήσει στο σημείο εμφάνισης της νέας πολιτικής (συνθήκες, προηγούμενες πολιτικές, πλαίσια εφαρμογής και αποτελέσματά τους).

Και τα δύο αυτά στοιχεία απουσιάζουν από το σχετικό υλικό δημοσιότητας του «New European Bauhaus» ή κάθε συμπληρωματική σχετική δημοσίευση όπου επιγραμματικά αναφέρεται «…να δοθεί ώθηση σε ένα ευρωπαϊκό κύμα ανακαινίσεων και να καταστήσει την Ένωσή μας πρωτοπόρο στην κυκλική οικονομία. Ωστόσο, δεν πρόκειται μόνο για περιβαλλοντικό ή οικονομικό έργο: πρέπει να αποτελέσει και ένα νέο πολιτιστικό έργο για την Ευρώπη».

Έτσι είμαστε υποχρεωμένοι να περιοριστούμε στη μοναδική σχετική επίσημη αναφορά η οποία προέρχεται μάλιστα από το ανώτερο δυνατό θεσμικό επίπεδο καθώς συμπεριλαμβάνονταν στην ιστορική ομιλία της Προέδρου της Επιτροπής για την παρουσίαση του NextGenerationEU στις 16 Σεπτεμβρίου 2020:

«Το δεύτερο παράδειγμα είναι τα κτίρια στα οποία ζούμε και εργαζόμαστε. Τα  κτίριά  μας  παράγουν  το  40% των εκπομπών μας. Πρέπει να καταστούν λιγότερο σπάταλα, λιγότερο δαπανηρά και περισσότερο βιώσιμα. Και γνωρίζουμε ότι ο κατασκευαστικός τομέας μπορεί ακόμη και να μετατραπεί από πηγή διοξειδίου του άνθρακα σε καταβόθρα διοξειδίου του άνθρακα, με τη χρήση οργανικών οικοδομικών υλικών όπως το ξύλο και έξυπνων τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Επιθυμώ το NextGenerationEU να δώσει ώθηση σε ένα ευρωπαϊκό κύμα ανακαινίσεων και να καταστήσει την Ένωσή μας πρωτοπόρο στην κυκλική οικονομία. Ωστόσο, δεν πρόκειται μόνο για περιβαλλοντικό ή οικονομικό έργο: πρέπει να αποτελέσει ένα νέο πολιτιστικό  έργο  για  την  Ευρώπη.  Κάθε  κίνημα  έχει  τη  δική  του  όψη  και  αίσθηση.  Και  πρέπει  να δώσουμε  στη  συστημική  αλλαγή  μας  τη  δική  της  διακριτή  αισθητική -ώστε να  συνδυάσουμε  την τεχνοτροπία με τη βιωσιμότητα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα δημιουργήσουμε ένα νέο ευρωπαϊκό Bauhaus -έναν χώρο  συνδημιουργίας  όπου  αρχιτέκτονες,  καλλιτέχνες,  σπουδαστές,  μηχανικοί  και  σχεδιαστές συνεργάζονται για την επίτευξη αυτού του στόχου». 

Θα βασιστούμε στην (υπογραμμισμένη από εμάς) αναφορά σχετικά με την πολιτιστική διάσταση του New European Bauhaus (ΝΕΒ) καθώς αυτή φαίνεται αν είναι και το υπόβαθρο για την εξειδίκευση που ακολούθησε: «Το ΝΕΒ αφορά στη μεταφορά αυτών των πυρηνικών αξιών – βιωσιμότητα, αισθητική και συμπερίληψη – πλησιέστερα στο λαό και την καθημερινή ζωή. Από τον ιδιωτικό μας χώρο, τα σπίτια μας, στην κοινωνική ζωή  και το δημόσιο χώρο». (Εναρκτήριες επισημάνσεις του Επιτρόπου Ferreira, 18/1/2021)

Και η εξειδίκευση ολοκληρώνεται στο επίσημο έγγραφο προώθησης της νέας πολιτικής:

«(…) Φέρνει την Πράσινη Συμφωνία στους χώρους ζωής μας και καλεί να προσπαθήσουμε συλλογικά προκειμένου να φανταστούμε και να οικοδομήσουμε ένα μέλλον βιώσιμο, χωρίς αποκλεισμούς και όμορφο, τόσο για τον νου όσο και για την ψυχή μας.

Όμορφοι είναι οι προσβάσιμοι, συμπεριληπτικοί χώροι (…),

Όμορφες είναι οι βιώσιμες λύσεις (….)

Όμορφες είναι οι εμπειρίες που μας πλουτίζουν και ανταποκρίνονται σε ανάγκες πέραν της υλικής μας διάστασης (sic)».

Ας μη γελαστούμε από τις καλυμμένες αναφορές στο Μάη του ’68 για τη «φαντασία στην εξουσία» («... Να φανταστούμε…») ή στην πεποίθηση του Ντοστογιέφσκι ότι «η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο» («… όμορφο… και για την ψυχή μας»). Μάλλον πρέπει να αποδοθούν στο τεκμηριωμένο παρελθόν λογοκλοπής της Ursula von der Leyen και εμείς, αφού καλούμαστε να αναλάβουμε συμμετοχική δράση για τις πόλεις μας, να δούμε το πραγματικό τοπίο. Ποιο είναι το περιεχόμενο της νέας πολιτικής που προωθείται υπό μια εμβληματική καλλιτεχνική παράδοση όπως το Bauhaus;

Β. Τι πραγματικά συμβαίνει

Για να δούμε τι πραγματικά συμβαίνει θα μας βοηθήσει το «δεξί χέρι» της UvL, το Κοινό Κέντρο Ερευνών που έχει αναπτύξει την πλατφόρμα Knowledge4Policy. Η πλατφόρμα αυτή είναι το σημείο συγκέντρωσης στοιχείων/ερευνητικών αποτελεσμάτων και ανάπτυξης μοντέλων για τη διαμόρφωση πολιτικών. Από τον κατάλογο των 16 επιχειρησιακών κέντρων που ακολουθεί, 12 δραστηριοποιούνται σε πεδία που άπτονται άμεσα του θέματός μας και με τη συνεργασία τους θα έχει εκπονηθεί η πολιτική που μας ενδιαφέρει:

  • Artificial Intelligence Watch
  • Competence Centre on Behavioural Insights
  • Knowledge Centre for Bioeconomy
  • Knowledge Centre for Biodiversity
  • Competence Centre on Composite Indicators and Scoreboards
  • Disaster Risk Management Knowledge Centre
  • Knowledge Centre for Food Fraud and Quality
  • Competence Centre on Foresight
  • Knowledge Centre for Global Food and Nutrition Security
  • Health Promotion and Disease Prevention Knowledge Gateway
  • Competence Centre on Microeconomic Evaluation
  • Knowledge Centre on Migration and Demography
  • Competence Centre on Modelling
  • Competence Centre on Technology Transfer
  • Knowledge Centre for Territorial Policies
  • Competence Centre on Text Mining and Analysis

Οπλισμένοι πλέον με την πρόσβαση στις, φανερές τουλάχιστον, πηγές μπορούμε να ξαναγυρίσουμε στην αρχική επισήμανση της απουσίας καταγραφής της ανάγκης (needs analysis) την οποία το ΝΕΒ καλείται να αντιμετωπίσει. Στην πλατφόρμα λοιπόν θα βρούμε τα ακόλουθα, ορισμένα ανατριχιαστικά, στοιχεία για τη διαρκώς αυξανόμενη αστικοποίηση, τις τάσεις και τις συνέπειές της:

  • Το 76,5% του πληθυσμού ζούσε ήδη σε αστικές περιοχές το 2015, σε αντίθεση με προηγούμενες εκτιμήσεις του 54%. Το 2017, 112 εκατομμύρια κάτοικοι της ΕΕ αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, που αντιστοιχεί στο 22% του συνολικού πληθυσμού. Από αυτά τα 112 εκατομμύρια, 47 εκατομμύρια κατοικούσαν σε πόλεις. Ενώ οι πόλεις χαρακτηρίζονται συχνά από υψηλό βιοτικό επίπεδο, είναι επίσης τα μέρη που είναι ακραία στις ανισότητες και μπορεί να βρεθεί ο διαχωρισμός καθώς και η ανισότητα υψηλού εισοδήματος.
  • Το πού ζει κανείς σε μία πόλη μπορεί να καθορίσει την ευημερία του – Για παράδειγμα το προσδόκιμο ζωής στο Λονδίνο μπορεί να διαφέρει έως και 20 χρόνια , ανάλογα σε ποια περιοχή ζείτε. Αυτό απεικονίζεται στον χάρτη της Εισαγωγής.

Παρόμοιες παρατηρήσεις ισχύουν και για άλλες πόλεις: Turin (IT), Barcelona (ES), Stockholm (SE) and Helsinki (FI) αποκαλύπτουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο θανάτου μεταξύ κατοίκων σε πιο στερημένες γειτονιές, αν και ο συσχετισμός διαφέρει μεταξύ των πόλεων.

Από την περιορισμένη αυτή σταχυολόγηση γίνεται προφανές ότι:

  • Το πλαίσιο των συνθηκών ζωής στην ευρωπαϊκή πόλη καθορίζεται από τη γενική τάση αστικοποίησης.
  • Η ποιότητα, ακόμη και το προσδόκιμο, ζωής καθορίζεται κυρίως από τις οικονομικές συνθήκες.
  • Η αστικοποίηση οδηγεί σε μαζική φτωχοποίηση.
  • Επιβαρύνεται σημαντικά η ψυχική υγεία του πληθυσμού.

Με τόσα αναλυτικά εργαλεία διαθέσιμα από τα 16 επιχειρησιακά ερευνητικά κέντρα θα περίμενε κανείς να βρει στην ομιλία της Προέδρου της Επιτροπής για την «Κατάσταση της Ένωσης το 2020», όπου ανακοινώθηκε το ΝΕΒ, μια τουλάχιστον αναφορά στην αστικοποίηση, τα μέτρα και τους στόχους για την ανάσχεσή της ως προϋπόθεση για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των Ευρωπαίων πολιτών συνδεδεμένη με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία.  Δυστυχώς δεν βρίσκεται καμία τέτοια αναφορά ενώ αντίθετα ολόκληρη πολιτική του ΝΕΒ βασίζεται στην επίκληση του γεγονότος ότι «πηγή  του 40% των εκπομπών ρύπων είναι τα κτίρια» και οφείλουμε να τα ανακαινίσουμε(!).

Αν το κάνουμε, τότε η ζωή στην πόλη θα είναι «όμορφη, δηλαδή προσβάσιμη, βιώσιμη και θα μας εξασφαλίζει καλή ψυχική υγεία».

Δεν είναι μόνο η αστικοποίηση αλλά και οι «πόρτες» μέσα στην πόλη. Οι αθέατες εκείνες «πόρτες» που:

  • Ορίζουν γειτονιές και σηματοδοτούν το προσδόκιμο ζωής των κατοίκων τους.
  • Προκαθορίζουν την επαγγελματική εξέλιξη των κατοίκων τους (βλ. υδραυλικοί από το Περιστέρι).
  • Ανοίγουν κυρίως το σούρουπο για τη διακίνηση ουσιών.
  • Συγκεντρώνουν τους άστεγους στα κέντρα των πόλεων.
  • Εμποδίζουν τη «μετάδοση» των ψυχικών διαταραχών παρά το ότι αυτές συγκαταλέγονται στις μη μεταδιδόμενες ασθένειες (NCDs).
  • Ανοίγουν τη νύχτα στις παραλίες και δημιουργούν νέες πόλεις χωρίς βιώσιμες προοπτικές.

Και τόσες άλλες που το πρόγραμμα ανακαινίσεων κτιρίων δεν φιλοδοξεί να επισκευάσει.

Γ. Τι να κάνουμε (!..)

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Πρώτα από όλα, αν κάποιος αρκείται σε μια συνολική απορριπτική κριτική του ευρωπαϊκού πλαισίου, τότε δεν έχει πολλά να κάνει από το να το καταγγείλει για άλλη μία φορά.

Αν όχι, τότε είναι υποχρεωμένος να:

  • Τεκμηριώσει το δυνατόν πληρέστερα την κριτική του.
  • Αναπτύξει ένα σχετικό πολιτικό όραμα.
  • Επεξεργαστεί μία εναλλακτική πρόταση ακόμη και αν αυτή δεν έχει πιθανότητες υλοποίησης.
  • Παρέμβει στη σχετική συζήτηση.
  • Συμμετάσχει ή να αναπτύξει ενδεικτικές πιλοτικές δράσεις.

Για την ανάπτυξη εναλλακτικών πολιτικών χρειάζεται:

Να σκεπτόμαστε συστημικά: Είναι χρήσιμη η επισήμανση του Ρολάν Μπαρτ «Στην πραγματικότητα η διεπιστημονικότητα δεν θα έπρεπε να γίνει αντιληπτή ως συμπαράθεση διακριτών γνωστικών κλάδων. Συνίσταται -ή μάλλον θα συνίσταται- στη διαλεκτική καταστροφή κάθε σχηματισμένου γνωστικού κλάδου προς όφελος ενός νέου» (Ρολάν Μπαρτ, «Απόλαυση-Γραφή-Ανάγνωση»).

Να επιτρέψουμε να είμαστε ανατρεπτικοί στην ίδια μας τη σκέψη: Αν για παράδειγμα οι Δήμοι είχαν ένα περιοριστικό πλαφόν μέσου οικογενειακού εισοδήματος (!) ΄ώστε να μη δημιουργούνται ταξικά γκέτο, τότε ίσως βλέπαμε τον κ. Στέφανο Μάνο αντί να διαμαρτύρεται για τις διακοπές ρεύματος στα Βόρεια Προάστια κατά την πρόσφατη κακοκαιρία, να διαμαρτύρεται για τις πλημμύρες στη Μάνδρα ή το Περιστέρι.

Να βλέπουμε μακριά: Η ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών «Reclaim your face» εξελίσσεται με σύνθημα/στόχο «Ανάκτησε τον δημόσιο χώρο μας. Μία λύση: απαγόρευση της μαζικής βιομετρικής παρακολούθησης», αναδεικνύοντας «τις πολλαπλές απειλές που ενσωματώνονται στις λειτουργίες της σύγχρονης πόλης».

Να βλέπουμε στο πλάι: Εστιάζοντας στον κατώτατο μισθό χωρίς να ασχολούμαστε με το κόστος του ενοικίου οδηγούμαστε στη διαιώνιση του καθεστώτος εξάρτησης των νοικοκυριών των ανθρακωρύχων του 19ου αιώνα από τις ιδιοκτήτριες εταιρίες.

Να βλέπουμε κοντά: Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα έχει εκφυλιστεί στη λειτουργία πολλών μικρών, και γι’ αυτό αθέατων, ασύλων με τα περισσότερα από αυτά χωρίς κανένα ελεύθερο χώρο. Ας φανταστούμε τους «τρόφιμους»  τους να ασκούνται, να παίζουν και να κοινωνικοποιούνται οργανωμένα στα δημόσια πάρκα μας (www.eventsproject.eu). Η μήπως  αυτά προορίζονται για τις επενδυτικές εταιρείες ακινήτων  και κάτι τέτοιο προετοιμάζουν οι παράλογες απαγορεύσεις της χρήσης των πάρκων λόγω πανδημίας;

Να βλέπουμε από κάτω: Εντάσσεται στο New European Bauhaus ο πρόσφατος  νόμος για κατεδαφίσεις ultra fast track των τελευταίων εναπομεινάντων δειγμάτων νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στις ελληνικές πόλεις (γιατί όχι και στα χωριά μας) και ανεγέρσεις νέων χωρίς περιορισμούς όταν πρόκειται για μη χαρακτηρισμένα κτίρια;

Να βλέπουμε τα φανερά: το Wood4Bauhaus Conference που πραγματοποιήθηκε στις 8 Απριλίου 2021 σαν πρώτη ενέργεια δημοσιότητας ήταν άμεσα συνδεδεμένο με τον τομέα παραγωγής και βιομηχανοποίησης ξυλείας που ανθεί στις βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ. Τι και αν ένα πέτρινο κτίσμα της Νότιας Ευρώπης έχει εξαπλάσια διάρκεια ζωής και υποπολλαπλάσιο κόστος συντήρησης από μια συμβατική κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα!

 

* Του Νίκου Ανδρεόπουλου, Συμβούλου αξιοποίησης Ευρωπαϊκών πόρων – MENTALWORLD ([email protected])

–