Aνάλυση της Δανάης Θεοδωρίδου, Σκηνοθέτιδας και ερευνήτριας σύγχρονων παραστατικών τεχνών, Διδάσκουσας, Τμήμα Θεάτρου, ΑΠΘ, Fontys University of Applied Sciences, Ολλανδία – Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #4 – Eλληνικό #ΜeToo & δημόσιος λόγος» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έχει γράψει ότι μια από τις πιο πολύτιμες έννοιες που μας κληροδότησε η δημοκρατία της Αρχαίας Αθήνας δεν είναι τόσο αυτή του «δημόσιου χώρου», που για πρώτη φορά εμφανίζεται εκεί, αλλά εκείνη του «δημόσιου χρόνου», του χρόνου που δίνεται σε μια κοινωνία να εξετάσει προσεχτικά το παρελθόν της ως το αποτέλεσμα των πράξεών της, αλλά και να ανοίξει τις πρακτικές της προς ένα απροσδιόριστο μέλλον. Στην αρχαία Αθήνα, η χρονικότητα αυτή πραγματωνόταν τόσο στην εκκλησία του δήμου όσο και στο θέατρο, τον κατεξοχήν υπεύθυνο θεσμό για την διαπραγμάτευση των ηθικών και πολιτικών ορίων της δημοκρατίας, σύμφωνα με τον Καστοριάδη.
Τη σκέψη αυτή, σχετικά με τη στενή σχέση τέχνης και πολιτικής, έρχεται να συμπληρώσει πρόσφατα η Αμερικάνα θεωρητικός της επιτέλεσης Rebecca Schneider, η οποία ορίζει την πολιτική ως μια αμιγώς επιτελεστική πρακτική, στενά συνδεδεμένη με τις μορφές που το σώμα παίρνει ενώπιον άλλων στον χώρο και τον χρόνο. Όπως η ίδια το διατυπώνει, πολιτική αποτελεί η πράξη του «να εμφανίζεται κανείς στους άλλους, όπως κι οι εκείνοι εμφανίζονται». Δεδομένου ότι η τέχνη είναι αυτή που πρωτίστως ασχολείται με τις δημόσιες μορφές και εμφανίσεις του σώματος στον χώρο και τον χρόνο, η προσέγγιση της Schneider μαρτυρά, για μια ακόμη φορά, τη θεμελιώδη σχέση της τέχνης με την πολιτική.
Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο το γεγονός πως το ελληνικό #ΜeΤoo σχετίστηκε τόσο έντονα με το θέατρο και την τέχνη. Στη βάση των παραπάνω σκέψεων, θα είχε ίσως ενδιαφέρον μια ανασκόπηση -με τη μορφή λίστας- διαφόρων δημοσίων εμφανίσεων (σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημοσιογραφικά σάιτ, κανάλια, εφημερίδες κ.ά.), που έλαβαν χώρα τους τελευταίους δύο μήνες στην Ελλάδα, καθώς και των χρονικοτήτων που εμπλέκονται σε αυτές. Μια τέτοια απόπειρα, δεν θα στόχευε τόσο σε κάποιου είδος χρονολόγιο, αλλά θα ακολουθούσε περισσότερο την αχαρτογράφητη κίνηση της μνήμης σε μια προσπάθεια να εντοπίσει σημεία επιτελεστικού ενδιαφέροντος στον «δημόσιο χρόνο» της χώρας τους τελευταίους δύο μήνες.
Πώς δόμησε, λοιπόν, τον χρόνο του ο κόσμος του πολιτισμού και των ΜΜΕ και, μαζί με αυτούς, ολόκληρη η ελληνική κοινωνία, από τα τέλη Γενάρη του 2021;
- Στις 26 Γενάρη η ηθοποιός Ζέτα Δούκα προβαίνει σε δημόσια καταγγελία εναντία στην κακοποιητική συμπεριφορά συναδέλφου της σε πρωινή εκπομπή. Δημόσιος χρόνος: 12 λεπτά και 12 δευτερόλεπτα.
- Δεκάδες καταγγελίες για κακοποίηση (ψυχική, σωματική, σεξουαλική) εναντίον νεότερων και μεγαλύτερων καλλιτεχνών, κυρίως του θεάτρου αλλά όχι μόνο, βλέπουν το φως της δημοσιότητας με καταιγιστικούς ρυθμούς τις επόμενες μέρες. Δημόσιος χρόνος: λίγες βδομάδες.
- Ο πρώην διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου βρίσκεται αντιμέτωπος με σοβαρότατες, πολλαπλές κατηγορίες βιασμού, ενώ λόγος γίνεται και για εμπλοκή σε κυκλώματα παιδεραστίας και διακίνησης ανηλίκων. Δημόσιος χρόνος: απροσδιόριστος από τις αρχές Φλεβάρη μέχρι τη στιγμή που γράφεται το παρόν κείμενο, με εμφανώς φθίνουσα ένταση στον δημόσιο διάλογο.
- Η υπουργός Πολιτισμού της χώρας ανακοινώνει ότι δεν ξέρει τίποτα από όσα συμβαίνουν κι ότι η ίδια είναι ένας ακόμα κοινός άνθρωπος που ξεγελιέται από την «υποκριτική τέχνη» αυτών που έχει διορίσει. Δημόσιος χρόνος: εκπληκτικά κολλημένος στη μηδενική αίσθηση πολιτικής ευθύνης.
- Ο αναπληρωτής καλλιτεχνικός διευθυντής του ΚΘΒΕ, ένας ακόμα διορισμός του ΥΠΠΟΑ, αποπέμπεται από τη θέση του στη βάση καταγγελιών για σεξουαλική παρενόχληση. Την ανακοίνωση, αυτή τη φορά, κάνει ο υφυπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, που παρεμπιπτόντως αποτελεί τον «πρώτο ανοιχτά γκέι υπουργό». Δημόσιος χρόνος: αυτός του pink washing και του επιβεβλημένου μοιράσματος της κοινωνικής κατακραυγής.
- Άτομα γένους αρσενικού, διαφόρων έμφυλων ταυτοτήτων και σεξουαλικών προσανατολισμών, παίρνουν τα ηνία με αλλεπάλληλες εμφανίσεις και διεκδίκηση χώρου και χρόνου στα ΜΜΕ με τον – σε κάθε περίπτωση πολυτιμότατο- στόχο να προάγουν το κίνημα. Δημόσιος χρόνος: αυτός που απλόχερα χαρίζεται στην αντρική φωνή σε όλες της τις μορφές.
- Παρουσιάστρια πρωινής εκπομπής κερδίζει εύσημα για τον προσεχτικό και ευαίσθητο χειρισμό της σε συνέντευξη της με επιζώντα σεξουαλικής κακοποίησης σε παιδική ηλικία. Δημόσιος χρόνος: της ανατροπής, της πολυπλοκότητας και της χρήσιμης πολιτικής δύναμης δημοφιλών δημόσιων σωμάτων.
- Γνωστή παρουσιάστρια και τηλεπερσόνα ξεπλένει, στους 95°C και κατ’ επανάληψη, κακοποιητές, παιδοβιαστές και διαπλεκόμενους. Δημόσιος χρόνος: της απελπισίας, του «δεν γίνεται πιο κάτω από ’δω».
- Δημοσιογράφος ζητάει από ηθοποιό να ενημερώσει τους συναδέλφους του ότι το κανάλι της θα βρίσκεται εκεί για αυτούς τις επόμενες τρεις-τέσσερις μέρες για όποιον θέλει να καταγγείλει δημόσια την ιστορία κακοποίησης του. Δημόσιος χρόνος: του όλα πουλιόνται κι όλα αγοράζονται.
- Σε δημόσια συζήτηση με μέλη της πρωτοβουλίας γυναικών εργαζομένων στο χώρο του Πολιτισμού και των Τεχνών WOM.Α, ακούγεται ότι αποτελεί επιλογή τους να μην ασχοληθούν μόνο ή αποκλειστικά με το επίκαιρο θέμα των καταγγελιών αλλά να καταστρώσουν μακροχρόνιο σχέδιο για τις δημόσιες εμφανίσεις καλλιτεχνών σε σχολεία κι άλλα εκπαιδευτικά πλαίσια, για την ενημέρωση και την ανταλλαγή με τις μαθήτριες και του μαθητές από όσο το δυνατόν πιο νεαρή ηλικία. Δημόσιος χρόνος: αυτός που αναγνωρίζει το επίκαιρο ως τον εχθρό της τέχνης, και θεωρεί πολιτική πράξη όχι την επιβεβαίωση αυτών που ήδη ξέρουμε αλλά την κατασκευή κοινωνικών και πολιτικών εναλλακτικών.
- Σε δημόσια συζήτηση με εκπροσώπους δημόσιων, ιδιωτικών και ανεξάρτητων φορέων πολιτισμού και φεμινιστικής έρευνας για τη δημιουργία ενός κώδικα δεοντολογίας στις τέχνες, δεχόμαστε ερώτηση για τον κίνδυνο να περιοριστεί το σώμα στην καλλιτεχνική εκπαίδευση και πρακτική και να οδηγηθούμε σε πουριτανισμό λόγω του κώδικα. Παρόμοια, ακούμε επίσης συχνά στον δημόσιο λόγο: «δηλαδή τώρα επειδή έχουν καταπιεστεί οι γυναίκες, θα καταπιέσουμε τους άντρες;», «δηλαδή τώρα δεν θα μπορούμε να υψώσουμε τη φωνή μας στο μάθημα;», «δηλαδή τώρα ούτε να φλερτάρει δεν θα μπορεί κανείς;». Δημόσιος χρόνος: αυτός του παριστάνω τον υπερασπιστή της ισότητας, της προόδου και της ελευθεριακής κοινωνικής συνύπαρξης, για να καλύψω επικίνδυνα συντηρητικές ή ακόμα και κακοποιητικές τάσεις του ίδιου μου του εαυτού.
- Εξαιρετικά αξιόλογοι οργανισμοί φεμινιστικής έρευνας της χώρας επενδύουν εδώ και χρόνια στη ενδελεχή μελέτη φεμινιστικών αρχών ηθικής και πολιτικής συνύπαρξης. Δημόσιος χρόνος: από ελάχιστος έως ανύπαρκτος.
- Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα εξακολουθεί να μην περιλαμβάνει την εκπαίδευση φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού σε καμία από τις βαθμίδες του, οι φορείς εκπαίδευσης και πολιτισμού εξακολουθούν να μην περιλαμβάνουν στη λειτουργία τους (ακόμα και να αρνούνται τη δημιουργία του) κώδικα δεοντολογίας για ζητήματα σεξουαλικής παρενόχλησης, σωματικής και ψυχολογικής κακοποίησης ή διακρίσεων. Δημόσιος χρόνος: σταθερά τελευταία η Ελλάδα μεταξύ των χωρών της ΕΕ σε θέματα ισότητας των φύλων.
Ένα από πλέον σημαντικά πράγματα που προσφέρει το ελληνικό #ΜeΤoo, στον τομέα του πολιτισμού αλλά και σε ολόκληρη την κοινωνία, είναι η πολύτιμη ευκαιρία να επαναδιαπραγματευθούμε τη χρήση του σώματος, του χώρου και του χρόνου στη δημόσια σφαίρα, με τρόπο που αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα και τις διαφορετικές χρονικότητες που εμπλέκονται σε αυτή, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στον μιντιακό χρόνο -που παρέχει την απαραίτητη ανάδειξη ενός ζητήματος με σύντομη όμως ημερομηνία λήξης- αλλά, κυρίως, στην επίμονη και προσεχτικά σχεδιασμένη διάρκεια του κινήματος που θα οδηγήσει στις επείγουσες αναγκαίες αλλαγές.
Ίσως μια καλή αρχή για αυτό να είναι ο χρόνος που προσφέρει η επιστημονική φαντασία, η οπτική της αναγκαίας απόστασης για την εξασφάλιση πληρέστερης θέασης, ένας φακός στον οποίο τα τελευταία χρόνια έχω ιδιαίτερη αδυναμία στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής μου δημιουργίας και έρευνας, και θα ήθελα να τον προτείνω ως άσκηση στο κλείσιμο αυτού του κειμένου:
Είστε στο 2025. Κλείστε τα μάτια και θυμηθείτε το ελληνικό #ΜeToo. Aφεθείτε στις εικόνες και τους ήχους δημόσιων σωμάτων που σας έρχονται πρώτα στο νου. Τι είναι αυτό που βλέπετε; Και τι είναι αυτό που θα θέλατε να δείτε;
Στην απόσταση μεταξύ των δύο, ίσως να βρίσκεται ο χώρος που θα πρέπει να (επανα)εφεύρουμε για τα σώματά μας στον δημόσιο χρόνο.
