Ανάλυση της Ιωάννας Κουρού, Κοινωνιολόγου, Υποψήφιας Διδάκτορα Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, επιστημονικής συνεργάτιδας Ομάδας Κοινωνικών Εξελίξεων ΕΝΑ →

Με αφορμή τις συζητήσεις για τη ραγδαία κλιμάκωση της παιδικής φτώχειας σε επίπεδο ΕΕ τα τελευταία χρόνια (Eurostat, 2022)[1] και την καταπάτηση των δικαιώματα των παιδιών, αξίζει να αναφερθούμε ιδιάιτερα στο ζήτημα της παιδικής εργασίας και στο πώς μετασχηματίζεται η σημασία του στο πέρασμα των χρόνων, αλλά και από κοινωνία σε κοινωνία.

Το παιδί στην προβιομηχανική εποχή

Εισαγωγικά, το παιδί ιστορικά θεωρούταν ότι είναι υπό την προστασία και τη φροντίδα της μητέρας, η οποία ταυτιζόταν με τον ιδιωτικό χώρο, ενώ ο άνδρας ήταν ταυτισμένος με τον δημόσιο. Όσες γνώσεις κατέχουμε για την παιδική ηλικία συναντώνται στη μελέτη της οικογένειας, των μεταβολών της στον χωρόχρονο, αλλά και των αναπαραστάσεων αυτής για το παιδί και την παιδική ηλικία (Δασκαλάκης, 2013). Τόσο το παιδί όσο και η παιδική ηλικία αποκτούν διαφορετικά νοήματα ανάλογα με την εκάστοτε κοινωνία και τις κοινωνικές ομάδες. Αποτελεί, δηλαδή, ένα ζήτημα κοινωνικής κατασκευής, διότι ιστορικά η αντιμετώπιση και ο ορισμός του παιδιού και της παιδικής ηλικίας έχουν λάβει διαφορετικές διαστάσεις, αλλά και σήμερα, ακόμη, οι ηλικίες, οι οποίες πλαισιώνουν την παιδική ηλικία αλλάζουν ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον. Αξίζει, δε, να τονιστεί πως ο ορισμός της παιδικής ηλικίας, συνήθως, σχετίζεται με το τι δεν είναι το παιδί, δηλαδή, με την ενήλικη ζωή[2].

Καθώς το πως βιώνεται η παιδική ηλικία είναι κάτι που μετασχηματίζεται ανάλογα με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, έτσι και το φαινόμενο της παιδικής εργασίας έχει λάβει διάφορες μορφές. Η παιδική εργασία δεν αποτελεί φαινόμενο που απαντάται μόνο στις βιομηχανικές κοινωνίες, αλλά εντοπίζεται σε προνεωτερικές αγροτικές κοινωνίες, στις οποίες το παιδί έβρισκε τη θέση του στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, στο πλαίσιο της αγροτικής οικογένειας (Ρηγίνος, 1995). Η εργασία ανάλογα με τις δυνατότητες του παιδιού ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και συνέβαλε σημαντικά στον βιοπορισμό ή και στον πλουτισμό της οικογένειας. Στο προβιομηχανικό αστικό περιβάλλον, η παιδική εργασία, αντίστοιχα, ήταν εκτεταμένη, κυρίως, με τη μορφή μαθητείας δίπλα σε κάποιον τεχνίτη, τον οποίο τα παιδιά ακολουθούσαν από την ηλικία των 7 ετών. Η μορφή αυτής της μαθητείας είχε μεγάλο παιδαγωγικό χαρακτήρα, αφού στα τότε εργαστήρια και μανιφακτούρες ο εργάτης-τεχνίτης βρισκόταν στο κέντρο της παραγωγικής διαδικασίας. Βέβαια, λόγω της δημιουργίας μελλοντικών ανταγωνιστών, στη πλειοψηφία τους, οι τεχνίτες προσπαθούσαν να επιμηκύνουν τον χρόνο της μαθητείας -μάλιστα με ιδιαίτερα εκμεταλλευτικούς όρους όπως με απλήρωτη εργασία ή με το να αναγκάζουν τους μαθητευόμενους να εκτελούν χρέη υπηρέτη (Παπαγεωργίου, 1986).

Από τη στιγμή της εγκαθίδρυσης του βιομηχανικού περιβάλλοντος και της βιομηχανικής παραγωγής, η παιδική εργασία βρέθηκε στο επίκεντρο του εργοστασίου, μιας και η αποειδίκευση και η χρησιμοποίηση του ανθρώπου ως εξάρτημα της μηχανής, κατέστησαν το παιδί ιδανικό φθηνό εργατικό δυναμικό. Ωστόσο, οι άθλιες συνθήκες εργασίες από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου, οι ανησυχίες για τις επιπτώσεις της μονότονης και μηχανικής εργασίας για τη σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών και, κυρίως, η συνειδητοποίηση πως τα παιδιά αποτελούν το μέλλον της κοινωνίας που χρήζουν προστασίας και σωστής εκπαίδευσης έθεσαν τα θεμέλια για τη σταδιακή παρέμβαση και απαγόρευση της παιδικής εργασίας (Δασκαλάκης, 2013). Μάλιστα, τα εθνικά κράτη που επιθυμούσαν οι αυριανοί πολίτες να είναι έτοιμοι να τα υπηρετήσουν στρατιωτικά και να συμβάλλουν στην οικονομική τους ανάπτυξη άρχισαν να λαμβάνουν μέτρα ενάντια στη παιδική εργασία, έτσι ώστε να δοθεί έμφαση στην εκπαίδευση. Συνεπώς, σταδιακά οικοδομήθηκε η αντίληψη πως η παιδική ηλικία συνιστά μια ιδιαίτερη συνθήκη, στο πλαίσιο της οποίας τα συμφέροντα όσων (βλ. παιδιών) βρίσκονται σε αυτή μπορεί να έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα της οικογένειας (όπως η εργασία στο πλαίσιο της οικονομικής ανάπτυξης της οικογένειας). Η αντίληψη αυτή πήρε πολιτικές προεκτάσεις μέσα από νόμους στη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ κατά τον 19ο αιώνα που απαγόρευαν την παιδική εργασία, ενώ η Ελλάδα ακολούθησε με αργά βήματα κατά τον 20ο αιώνα όπως ακριβώς καθυστερημένα ήρθε και η εκβιομηχάνιση.

Η παιδική ηλικία στην εποχή του καπιταλισμού

Σήμερα, η συζήτηση, η επιστημονική παρέμβαση και οι πολιτικές γύρω από την απαγόρευση της παιδικής εργασίας είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες. Αρχικά, ο εμπλουτισμός της επιστημονικής ενασχόλησης γύρω από το φαινόμενο της φτώχειας, η οποία συνδέεται με την παιδική εργασία, αλλά και η αντίληψη ότι η παιδική εργασία εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη εξαιτίας της σχολικής διαρροής που θέτει εμπόδια στην συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου (Μπάσου & Τζαννάτος, 2003), επηρέασαν σημαντικά την παραπάνω συζήτηση και άσκηση πολιτικών σε συνδυασμό με την αλλαγή της αντίληψης μας για το παιδί και την παιδική ηλικία (Δασκαλάκης, 2013).

Το ενδιαφέρον αυτό έχει αναδείξει τα βασικά αίτια που οδηγούν στη παιδική εργασία. Το κυριότερο απαντάται στο φαινόμενο της φτώχειας, το οποίο δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο όπου αν και η φτώχεια οδηγεί στην παιδική εργασία, αντίστοιχα η παιδική εργασία αποτελεί και αιτία της φτώχειας λόγω της έλλειψης ανθρώπινου κεφαλαίου. Μία ακόμα σημαντική αιτία συναντάται στις αντιλήψεις και τις αξίες που διέπουν το εκάστοτε κοινωνικό περιβάλλον σχετικά με την παιδική εργασία, ενώ μία τρίτη αφορά τα δομικά αίτια μιας κοινωνίας, όπως η οικονομική της κατάσταση (Basu & Tzannatos, 2003). Επιπλέον, το φαινόμενο της παιδικής εργασίας συνδέεται και με τις ανισότητες που υπάρχουν σε μία κοινωνία και όχι μόνο τις οικονομικές, αλλά και τις μη δημοκρατικές πρακτικές, διακρίσεις στη βάση εθνοτικών χαρακτηριστικών, στερεοτυπικών και κοινωνικών αντιλήψεων, μειονοτικές ομάδες, κρίσεις και πολιτικές μεταβάσεις, πολεμικές συρράξεις κ.λπ. (Δασκαλάκης, 2013).

Ωστόσο, πέρα από τις αιτίες που οδηγούν σε αυτό το φαινόμενο, η διεθνής βιβλιογραφία συμφωνεί ότι η εκπαίδευση είναι βασική και κρίσιμη για τη ζωή του παιδιού και γι’ αυτό, άλλωστε, απαγορεύεται η απασχόληση των παιδιών πριν από την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Όπως υποστηρίζει ο Δασκαλάκης (2013), μόνο μέσω της εκπαίδευσης δύναται να σπάσει ο φαύλος κύκλος της φτώχειας και της παιδικής εργασίας, καθώς όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η παιδική εργασία και το σχολείο δεν είναι εύκολο να συγχρονιστούν με αποτέλεσμα τη σχολική διαρροή και τον εγκλωβισμού του παιδιού για την υπόλοιπη ζωή του στη δευτερεύουσα αγορά εργασίας, στο χαμηλό εισόδημα, στη φτώχεια και κατ’ επέκταση στη διαγενεακή μεταβίβαση αυτής της συνθήκης και στα δικά του παιδιά.

Η αλλαγή της αντίληψης για το παιδί μέσω της Διακήρυξης της Γενεύης

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως οι μετασχηματισμοί που έχουν παρατηρηθεί με την παιδική εργασία αφορούν και τα δικαιώματα του παιδιού μέχρι σχετικά πρόσφατα τα παιδιά δεν ήταν φορείς δικαιωμάτων (Δασκαλάκης 2013). Η αλλαγή της αντίληψης για το παιδί άρχισε να παίρνει θεσμικές παρεμβάσεις από το 1924 κι έπειτα με την υιοθέτηση της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Παιδιού ή αλλιώς με τη Διακήρυξη της Γενεύης (ό.π.), δηλαδή με την καθιέρωση της κρατικής παρέμβασης για την τήρηση των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως η απαγόρευση της παιδικής εργασίας, η καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, η παροχή βοήθειας και προστασίας κ.ά. Η Διακήρυξη αντιμετώπιζε τα παιδιά ως παθητικά αντικείμενα που χρήζουν προστασίας και όχι ως φορείς δικαιωμάτων.

Ο καταλυτικός ρόλος της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ

Έτσι, ξεκίνησε ένα μεγάλος διάλογος και θεωρητικές προσεγγίσεις σχετικά με την παιδική ηλικία και τα δικαιώματα των παιδιών που οδήγησε στην υιοθέτηση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1989 και κυρώθηκε από την Ελλάδα το 1992. Η Σύμβαση έχει επικυρωθεί από κάθε χώρα της γης, με εξαίρεση τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθιστώντας την ως την πιο ευρέως επικυρωμένη συμφωνία για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην παγκόσμια ιστορία, καθώς παύει να αντιμετωπίζει το παιδί ως παθητικό δέκτη φιλανθρωπίας, αλλά το αναγνωρίζει ως ανθρώπινο ον με ένα σύνολο δικαιωμάτων (Alderson, 2000) με πρόταγμα την ειδική φροντίδα και προστασία για μία ιδιαίτερη ευάλωτη κοινωνική ομάδα. Θέτει στοιχειώδεις αρχές για την ευημερία των παιδιών στα διάφορα στάδια εξέλιξής τους και αποτελείται από 54 άρθρα. Η Συνθήκη για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ ορίζει ως παιδί «κάθε ανθρώπινο ον μικρότερο της ηλικίας των 18 ετών, εκτός εάν ο ισχύων νόμος για τα παιδιά ορίζει την ενηλικίωση νωρίτερα». Βιολογικά παιδί είναι ο κάθε άνθρωπος που βρίσκεται στο αναπτυξιακό στάδιο της παιδικής ηλικίας, μεταξύ της βρεφικής ηλικίας και της ενηλικίωσης.

Πράγματι, με βάση τα παραπάνω, κατά τα τελευταία 30 χρόνια η ζωή των παιδιών και οι συνθήκες διαβίωσης έχουν αλλάξει θεαματικά. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα 262 εκατ. παιδιά και νέοι παγκοσμίως βρίσκονται εκτός σχολείου και μπορεί να εξαναγκάζονται σε μορφές παιδικής εργασίας και εκμετάλλευσης, εμπορίας και διακίνησης, στράτευσης και πορνείας ή εξαναγκαστικό γάμο. Ως αποτέλεσμα, αντί για μία παιδική ηλικία της οποίας τα δικαιώματα προασπίζονται, βλέπουμε πολλαπλές παιδικές ηλικίες διαφορετικών ταχυτήτων και ευκαιριών, κάτι που εντείνει τα ζητήματα αδικίας και καταπάτησης των αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο διάλογος που έχει ανοίξει σε επίπεδο ΕΕ αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό βήμα, καθώς η αντιμετώπιση του ζητήματος που αναλύθηκε παραπάνω απαιτεί στοχευμένες παρεμβάσεις και πολιτικές πρωτοβουλίες.

 

 

[1] Η παιδική φτώχεια στην Ελλάδα άγγιξε το 32% το 2021 σημειώνοντας αύξηση 1,2 π.μ. σε σύγκριση με το 2020 και έτσι κατατάσσεται πλέον στην τέταρτη χειρότερη θέση στην ΕΕ.

[2] Όπως υποστηρίζει ο Φίλιπ Αριές, η παιδική ηλικία δεν αποτελεί ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά δημιούργημα της κοινωνίας (Αριές 1990).

 

Πηγές:

Alderson, P. (2000). UN Convention on the Rights of the Child: Some Common Criticisms and Suggested Responses. Child Abuse Review, 439.

Basu, K., & Tzannatos, Z. (2003). Child Labor and development: An Introduction. The World Bank Economic Review.

Colley, H. (2007). Mentroring for young people not in education, employment or training: a NEET solution, but to those problems? UK: Nuffield Review of 14-19 Education and Training.

Humphries, J. (2003). Child Labor: Lessons from the Historical Experience of Today’s Indystrial Economies. The World Bank Economic Review.

Nieuwenhuys, O. (2008). The ethics of children’s rights. Childhood, 4-5.

Research Report, D.-R. 0. (2010). What works re-engaging young people who are not in education, employment or training (NEETs). Summary of Evidence from the activity agreement pilots and the entry to learning pilots. Uk: Young People Analysis Division.

unicef. (n.d.). Retrieved from https://www.unicef.org/

Αριές, Φ. (1990). ΑΙΩΝΕΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ. Αθήνα: Γλάρος.

Δασκαλάκης, Δ. (2009). Εισαγωγή στην Κοινωνιολόγια. Αθήνα: Παπαζήσης.

Δασκαλάκης, Δ. (2013). Όψεις της παιδικής ηλικίας. Αθήνα: Διάδραση.

Παπαγεωργίου, Γ. (1986). Η μαθητεία στα επαγγέλματα (16ος-20ός αι). Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς.

Παπαδάκης, Ν., Κυρίδης, Α., & Φωτόπουλος, Ν. (2016). Νέα Γενιά και NEETs στην Ελλάδα της Κρίσης. Οι επείγουσες διαστάσεις του προβλήματος: Έρευνα και Ολοκληρωμένη Παρέμβαση. Αθήνα: Σιδερης.

Ρηγίνος, Μ. (1995). Μορφές Παιδικής Εργασίας στη Βιομηχανία και τη Βιοτεχνία (1870-1940). Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών.

Φάρσον, Ρ. (1980). Για την Απελευθέρωση των Παιδιών. Αθήνα: Γλάρος.

Φασούλης, Β. (2008). Η εμφάνιση, η εξέλιξη και το ισχύον θεσμικό πλαίσιο για την προστασία των εργαζομένων ανηλίκων στην Ελλάδα. In Δ. Δασκαλάκης, Φτώχεια, Κοινωνικός Αποκλεισμός και Παιδική Ηλικία (pp. 249-250). Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας.

 

Δείτε ακόμη:

–